نبرد صداها در کودتای ۲۸ مردادماه

کودتای ۲۸ مردادماه سال ۱۳۳۲ و سقوط دولت دکتر مصدق نقطه عطفی در تاریخ معاصر ایران به شمار می‌رود چرا که پس از این حادثه گفتمان‌های متعددی در فضای سیاسی، اجتماعی، گروه‌ها، احزاب و دانشگاه‌ها شکل گرفت و هر کدام از جریان‌های مختلف به نحوی تفسیری متفاوت از حادثه‌ای شگل گرفته در ایران را روایت کردند. نوشتار حاضر با مروری کلی بر کودتای ۲۸ مردادماه در پی رسیدن به نگاهی است که روایت‌شناسی تاریخ‌نگاری کودتای ۲۸ مردادماه را مورد بررسی قرار دهد.

زمینه‌های شکل گیری کودتای ۲۸ مردادماه سال ۱۳۳۲ به جنبش ملی شدن صنعت نفت در ایران برمی‌گردد که آغاز رویارویی کشورهای خارجی،حکومت، سلطنت، احزاب و گروه‌ها بود. در جریان ملی شدن صنعت نفت در اسفندماه سال ۱۳۲۹ شمسی دکتر محمد مصدق به کمک نمایندگان مجلس شورای ملی و پس از انجام مذاکرات فشرده، قانون ملی شدن صنعت نفت را تصویب کردند و زمینه خروج نمایندگان شرکت‌های خارجی از ایران فراهم شد. در پی این اتفاق، انگلستان به دادگاه بین‌المللی لاهه شکایت کرد که تا چندین وقت دکتر مصدق و تیم همراهش درگیر مناقشات بین‌المللی شد. از ۲۹ اسفندماه سال ۱۳۲۹ تا ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲ ایران شرایط بسیار حساسی را سپری کرد. به این معنا که چندین گروه و دسته‌بندی بین حکومت واحزاب و کشورهای خارجی شکل گرفت که زمینه روایات متعددی حول محور کودتا شد.

در بازی سیاسی که در اوایل دهه سی شمسی شکل گرفت از یک‌سو جبهه ملی به رهبری دکتر محمد مصدق و دولت ملی قرار داشت که پس از ملی شدن نفت وارد دعوای حقوقی با نمایندگان شرکت نفت انگلیس و ایران و دولت انگلستان شد و بعد در اقدامی مناقشه برانگیز، مجلس هفدهم شورای ملی را به واسطه‌ای مخالفت‌های نمایندگان و برخی از همفکران سابق از طریق رفراندوم به تعطیلی کشاند که این امر زمینه کودتای ۲۸ مردادماه شد و از سوی دیگر حکومت پهلوی به رهبری محمدرضا پهلوی قرار داشت که با دولت مصدق دچار چالش شده و به دنبال راهی برای مواجهه با او بودند.

کشور انگلستان در این فضا در پی یک اجماع جهانی بر علیه ایران به واسطه نقض قرارداد نفتی بود از همین روی به کمک آمریکا بر روی حذف دولت مصدق متمرکز شده بود و حزب توده به‌عنوان تأمین‌کننده منویات دولت شوروی قرار داشت که سهم کشور متبوع خود از بازار نفت ایران را می خواست. مصدق نیز با نگاه موازنه منفی در چندین مرحله شوروی ها در مناسبات تجاری و سیاسی در حوزه نفت و شیلات ناکام گذاشت و سبب نگاه قهری شوروی به حکومت مصدق شد.

مجموع این عوامل در روزهای منهتی به ۲۸ مردادماه سال ۱۳۳۲ سبب شد که  در طرح عملیات آژاکس، آمریکا به همراهی انگلیس و برخی از عناصر داخلی زمینه شورش خیابانی برعلیه دولت مصدق را فراهم کنند و دربارپ هلوی نیز به بهانه تعطیلی مجلس و با حکم مستقیم محمدرضا پهلوی، مصدق را از نخست وزیری عزل کرد و ارتش شاهنشاهی به خانه دکتر مصدق یورش برد و او را دستگیر و روانه زندان کرد و سرلشکر فضل‌اله زاهدی به‌عنوان جانشین‌اش معرفی شد.

کودتای ۲۸ مردادماه سال ۱۳۳۲ و سقوط دولت دکتر مصدق به‌عنوان رویدادی مهم و تأثیرگذار درتاریخ معاصر ایران تاکنون مورد توجه بسیاری از مورخین، جامعه‌شناسان و عالمان علوم سیاست و علاقمندان تاریخ معاصر و نفت بوده که هر کدام از این پژوهشگران با در نظر گرفتن تخصص خود به موضوع ورود کرده و به تبیین و ارزیابی و تحلیل آن پرداخته‌اند. در روایت‌شناسی مطالعات تاریخی و رویکردهای نوین به آن کودتای ۲۸ مردادماه ۱۳۳۲ به نحوی مورد مطالعه قرار می‌گیرد که روایت گروه‌های مختلف درگیر در این رویداد دسته‌بندی می‌شود و سپس در چارچوب خاستگاه فکری - عقیدتی هر کدام از رویدادها سعی می‌شود تحلیلی واقع  از این رخداد مهم تاریخ معلصر به وجود آید.

در فهم مطالعه کودتای ۲۸ مردادماه سقوط دولت مصدق و تبعات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن چندین دسته‌بندی وجود دارد که پژوهشگر و خواننده باید خاستگاه روایت‌های مختلف را شناخته تا دچار فهمی تک روایتی و یکجانبه از این رخداد نشود. به‌عنوان مثال کتب و مقالات و سخنرانی‌هایی که جبهه ملی و هواداران دکتر مصدق از این واقعه ارائه می‌کنند با روایتی که دربار پهلوی و نیروهای نزدیک به حکومت ارائه می‌کنند کاملا در نقطه مقابل هم قرار دارند و در طرف دیگر ماجرا نیروهای اجتماعی مهم معاصر ایران مثل مذهبی‌ها و گروه‌های چپ نیز نگاه ویژه خود را دارند. از طرف دیگر به دلیل ابعاد بین‌المللی کودتای ۲۸ مردادماه، کشورهای خارجی مثل آمریکا و انگلیس نیز توجیهات خود برای ورود و کمک به سقوط دولت دکتر مصدق دارند و در روایتی که بازتاب می‌دهند سعی در ارائه دلایل معقول برای ورد به این رخداد سیاسی در ایران دارند. همانطور که ملاحاظه می‌شود در همین یک رخداد تاریخی با انبوهی از روایات مختلف و در واقع جنگ روایت‌ها مواجه هستیم که هرکدام سعی در ارائه مدلی قابل قبول و عقلانی از این رویداد به جامعه هستند.

حتی درباره واژه «کودتا» نیز بین روایت گروه‌های مختلف تضادی کاملا آشکار وجود دارد. دسته‌بندی فکری پهلوی در کتب و نشریات نفتی از این رخداد با عنوان«قیام ملی» نام برده در صورتی که هوادارن دکتر مصدق بر امر «کودتا» در سرنگوی دولت مصدق تأکید دارند و حتی مقامات آمریکائی بر این امر صحه گذاشته و به نوعی دخالت کشور متبوع خود در این امر را پذیرفته‌اند.

در مجموع در فهم مطالعات تاریخی لزوم توجه به روایت‌شناسی تاریخی از اهمیت فراوان برخوردار است. برای اینکه پژوهشگر یا خواننده علاقه‌مند به تاریخ در دام تک روایت از رخدادهای تاریخی نیافتند لزوم توجه به خاستگاه منابع و نگرش روایتی که بازنشر می‌دهند می‌تواند بسیار حایز اهیمت باشد از همین روی برای چنین رخدادی مهم که با انبوهی از تحلیل‌ها مواجه هستیم شناخت روایت‌شناسی می‌تواند گامی مهم در فهم پدیده‌های تاریخی معاصر از جمله کودتای ۲۸ مردادماه سال ۱۳۳۲ شود.

یونس صادقی، کارشناس مدیریت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت