تاریخ نفت در مهرماه/بخش نخست

تاریخ ایران در یکصد و ۱۶ سال اخیر ورق که بخورد می‌توان نقش نفت را در تمام رویدادهای کشور از کودتا و جنگ تا انقلاب و رانت‌خواری به صورت آشکارا دید. نفت در تمام این سال‌ها روزهای تلخ و شیرین زیادی را در تاریخ ایران ثبت کرده که مدیریت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت در تلاش است روایت این روزها را با همکاری سوده ابراهیم‌زاده، پژوهشگر کتاب «تقویم تاریخ صنعت نفت ایران» در اختیار مخاطبان قرار دهد. بخش نخست دربرگیرنده روایت روزهای مهرماه سال‌های ۱۲۸۲ تا ۱۳۳۰ است.

۱۲۸۲ شمسی/ ۱۹۰۳ میلادی

رينولدز به ايران بازگشت. مأموريت او حفاری در منطقه مسجدسليمان (شوشتر) بود. او ششم آذرماه سال ۱۲۸۲ به کويت رسيد و از آنجا به بهبهان رفت. در ۲۶ بهمن‌ماه به بهبهان و اوايل اسفند به رامهرمز رسيد؛ سپس راهی شوشتر شد.

۱۲۸۵ شمسی/ ۱۹۰۶ ميلادی

انتخابات مجلس شورای ملی در تهران پايان يافت و نخستين نشست آن در کاخ  گلستان با نطق مظفرالدين شاه آغاز شد و وی فرمان حکومت مشروطه را امضا کرد.

۱۲۸۸ شمسی/ ۱۹۰۹ ميلادی

مقدمات ساخت پالايشگاه آبادان آغاز شد.

۱۲۹۴ شمسی/ ۱۹۱۵ ميلادی

ظرفيت پالايشگاه آبادان به ۲۷ هزار تن در ماه رسيد.

۱۳۰۶ شمسی/ ۱۹۲۷ ميلادی

مجلس شورای ملی، قانون ماليات راه، بنزين و نفت را تصويب کرد.

۱۳۱۲ شمسی/ ۱۹۳۳ ميلادی

۹ مهرماه: تيمورتاش در زندان قصر مسموم و کشته شد. او متولد ۱۲۲۶ ش در بجنورد و نماينده مجلس، فرمانده نظامی خراسان، وزير تجارت، والی كرمان و آخرين مسئوليتش، وزارت دربار رضا شاه بود. تيمورتاش مسئول مذاكرات نفت با كدمن بود. با آنکه وزارت خارجه انگليس تيمورتاش را مانع توافق بر سر پرونده نفت جنوب می‌‌دانست، اما بركناری او هيچ كمكی به شركت نفت انگليس ـ پرشيا نكرد.

۲۳ مهرماه: نصرالله جهانگير، مدير جديد اداره نفت (زير نظر وزارت دارايى)، از پالايشگاه آبادان بازديد و بر به‌کارگيری كاركنان ايرانى تأکيد کرد.

۱۳۱۴ شمسی/ ۱۹۳۵ ميلادی

۱۸ مهرماه: پالايشگاه كرمانشاه با حضور محمدعلی فروغی افتتاح شد. اين پالايشگاه به اصرار رضاشاه و به‌عنوان بخشی از قرارداد ۱۳۱۲ ش و همچنين، برای بی‌نيازكردن منطقه شمال ايران از نفت شوروی تأسيس شد.

۲۴ مهرماه: قانون اصلاح ماليات نفت و بنزين در مجلس تصویب و  از صبح پنج‌شنبه بيست‌وچهارم مهرماه ۱۳۱۴ به اجرا گذاشته شد.

۱۳۲۳ شمسی/ ۱۹۴۴ميلادی

۲۷ مهرماه: ساعد، نخست‌وزیر، گزارشي مفصل از مذاکره با شوروی در زمينه مشارکت در پروژه‌های نفتی به مجلس ارائه كرد.

۱۳۲۴ شمسی/ ۱۹۴۵ ميلادی

دولت‌های آمريكا و انگليس موافقت‌نامه‌ای برای اتحاد در مسائل بين‌المللی مربوط به نفت امضا كردند.

۱۳۲۷ شمسی/ ۱۹۴۸ ميلادی

به دعوت دولت، نماينده‌ای از سوی شركت نفت انگليس ـ ايران به تهران آمد.

۱۳۳۰ شمسی/ ۱۹۵۱ ميلادی

ـ جمال امامی عليه اقدامات دولت مصدق در مجلس شورای ملی سخنرانی كرد.

ـ هيئت‌‌مديره موقت که مأمور اجرای خلع‌يد بود، به آن دسته از کارشناسان انگليسی که در آبادان مانده ‌بودند، اخطار داد تا هفته بعد ايران را ترک کنند. به اين ترتيب، ۳۵۰ کارشناس در روزهای ۱۰ و ۱۱ مهرماه، آبادان را به قصد بصره ترک کردند. همان ‌روز، اتلي (Attlee)، نخست‌‌وزير انگلستان، در نامه‌ای به ترومن گفت که از اعمال زور برای جلوگيری از اخراج کارشناسان انگليسی صرف‌نظر کرده و از آمريکا انتظار همکاری دارد. او اميدوار ‌بود که شاه مصدق را برکنار کند تا شايد مذاکره با جانشين او امکان‌پذير باشد.

۴ مهرماه:

ـ پس از اولتيماتوم مصدق، نخست‌وزير ايران، نظاميان ايران پالايشگاه را تصرف کردند و به انگليسى‌ها اخطار دادند تا چهارم اكتبر (۱۱مهرماه) بايد ايران را ترک كنند. شپرد، سفير انگليس، با شاه ديدار كرد و از او براى جلوگيرى از اخراج كارمندان انگليسى چاره‌جويی کرد، اما شاه پاسخ داد که رفتن انگليسى‌ها مانع بروز مشكلات ديگر خواهد شد.

ـ دولت از نقاط مختلف کشور، نيروی امداد به آبادان فرستاد و پالايشگاه تحت حفاظت نظامی قرار گرفت.

۵ مهرماه:

انگليس از موضع دولت ايران درباره نفت به شورای امنيت سازمان ملل شکايت کرد. برخی از اعضاي شورا دخالت در اين امر را خارج از حيطه صلاحيت آن می‌دانستند، اما بيشتر اعضا به صلاحيت شورا رأی دادند و شکايت انگليس در دستور کار قرار گرفت. روز بعد، شورای امنيت به ايران ابلاغ کرد که نماينده خود را براي حضور در جلسه طرح شکايت در تاريخ هشتم مهرماه به نيويورک بفرستد. نماينده ايران در سازمان ملل چند روز مهلت خواست تا دکتر مصدق خود براي شرکت در جلسه به نيويورک برود. به همین دلیل، شورا تصميم گرفت رسيدگی به اين شکايت را به ۲۲ مهرماه موکول کند.

۶ مهرماه:

ـ انگليس با ارائه پيش‌نويس قطعنامه‌اي به شوراى امنيت، از دولت ايران خواست حكم اخراج كارمندان انگليسى را لغو كند، اما سفير ايران با زيرکی در جلسه يکم اكتبر (۸ مهرماه) از شوراى امنيت ۱۰ روز مهلت خواست تا نماينده ايران به جلسه بيايد. چون ايران به انگليسى‌ها فقط تا ۱۴ كتبر (۱۱مهرماه) وقت داده بود، آنان مجبور شدند پيش از برگزاری جلسه شوراى امنيت، خاک ايران را ترک كنند و به اين ترتيب، انگليسى‌ها بار ديگر در برابر سياست هوشمندانه دولت ايران مات شدند.

ـ به دولت ايران اخطار داده شد كه نماينده‌ای به جلسه طرح شكايت شورا بفرستد.

۷ مهرماه:

نمايندگان مجلس شورای ملی از ماجرای شکايت و تصميم دکتر مصدق برای حضور در جلسه شورای امنيت باخبر شدند. در اين جلسه، مخالفان دولت قول دادند تا زمان حل‌ شدن اين موضوع در شورای امنيت، از انجام اقدامی که موجب تضعيف دولت شود، خودداری کنند.

۱۰ مهرماه:

در پی اولتيماتوم رئيس دولت ايران، انگليسی‌ها با كشتى موريتوس ايران را ترک كردند. كارمندان ارشد انگليسی در مصاحبه با خبرنگار بی‌بی‌سی به عزم ايرانى‌ها براى اداره صنعت نفت اعتراف كردند. انقلاب مردم و دولت ايران موضوع برجسته روزنامه‌ها و دو شبكه تلويزيونی انگليس بود.

۱۴ مهرماه:

مصدق و هيئت‌ همراهش به نيويورک رفتند.

۱۵ مهرماه:

مصدق به نيويورک رسيد، اما به علت بيمارى در بيمارستان بسترى شد.

۲۲ مهرماه:

مصدق در شوراى امنيت گفت که ديوان بين‌المللى و شوراى امنيت صلاحيت رسيدگى به پرونده نفت ايران را ندارند و اختلاف نفتى موضوعی داخلى است. حاضران در شورا و مطبوعات تحت‌تأثير سخنان مصدق قرار ‌گرفتند.

۲۳ مهرماه:

سومين نشست شورای امنيت برای رسيدگی به شكايت انگليس برگزار شد. مصدق در تالار شورای امنيت ملي فرياد محروميت‌ ملت ايران را به گوش جهانيان رساند. او خطاب به رئيس و اعضای شورا گفت که درآمد نفت بايد برای توسعه صنعت و بهبود وضع زندگی مردم صرف شود، نه اينکه سود آن به جيب انگليسی‌ها برود و بر اين نکته تأکيد کرد که طبق دفاتر شرکت سابق نفت ايران، در سال ۱۹۴۸م درآمد خالص شرکت حدود ۶۱ ميليون ليره بوده که فقط ۹ ميليون ليره آن به ايران داده شد که از اين ميان مقدار متنابعی بابت ماليات به خزانه‌داری انگليس پرداخت شده است. شورای امنيت تا صادر شدن حکم ديوان داوری لاهه، قطعنامه انگلستان را درباره نفت مسکوت اعلام کرد.

۲۶ مهرماه:

آخرين نشست شورای امنيت تشكيل شد، اما نمايندگان ايران در آن شركت نكردند. فرانسه پیشنهاد کرد تا زمانی ‌که ديوان دادگستری بين‌المللی درباره صلاحيت نهاد‌های سازمان ملل برای رسيدگی به شكايت دولت انگليس تصميم قطعی بگيرد، موضوع مسكوت بماند. شوراى امنيت ادامه بحث‌ها را به صدور حکم ازسوی ديوان بين‌المللى منوط ‌دانست؛ حکمی که صدور آن به منزله پيروزى ايران بود.

۳۰ مهرماه:

مصدق برای ديدار با رئيس‌جمهوری آمريکا به واشنگتن رفت و درباره مسائل مربوط به نفت ايران با او مذاكره كرد.

ادامه دارد...