تاریخ نفت در آذرماه/بخش نخست

تاریخ ایران در یکصد و ۱۶ سال اخیر ورق که بخورد می‌توان نقش نفت را در تمام رویدادهای کشور از کودتا و جنگ تا انقلاب و رانت‌خواری به صورت آشکارا دید. نفت در تمام این سال‌ها روزهای تلخ و شیرین زیادی را در تاریخ ایران ثبت کرده که مدیریت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت در تلاش است روایت این روزها را با همکاری سوده ابراهیم‌زاده، پژوهشگر کتاب «تقویم تاریخ صنعت نفت ایران» در اختیار مخاطبان قرار دهد. بخش نخست دربرگیرنده روایت روزهای آذر‌ماه سال‌های 1279 تا 1334 است.

1279 شمسی/1900 میلادی
6 آذر
سر هنری دراموند وولف، به‌واسطه لرد ارفورد (Lord Orford) با ویلیام ‌ناكس دارسى (William Knox D`Arcy) آشنا شد و پس از گفت‌وگوی مقدماتی، دارسی را برای سرمایه‌گذاری در نفت ایران به کتابچی معرفی کرد.

1281 شمسی/1902 میلادی
28 آذر 
آنتوان كتابچی در ایتالیا درگذشت.

1288 شمسی/1909 میلادی
◌ آذر 
شركت نفت انگلیس ـ پرشیا با سرمایه 2 میلیون لیره تأسیس شد.

1291 شمسی/1912 میلادی
◌ آذر
نخستین قرارداد فروش نفت بین شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا با شرکت «برادران لینچ»  (Brothers Lynch)  منعقد شد.

1299 شمسی/1920 میلادی
◌ آذر    
توافق‌نامه معروف آرمیتاژ اسمیت بین نماینده دولت ایران و شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا منعقد شد.

1300 شمسی/1921 میلادی
▪ سفارت انگلیس در یادداشتی به وزارت امور خارجه اعلام کرد، دولت انگلیس به لایحه واگذاری نفت شمال به یک شرکت امریکایی به‌شدت اعتراض دارد.
▪ امتیازنامه نفت خوشتاریا، تبعه روس، در مجلس لغو شد.
11 آذر: خبرگزارى رویتر در لندن نوشت: «امتیاز نفت شمال سابقاً متعلق به دولت گرجستان بود و اخیراً شركت نفت انگلیس ـ پرشیا امتیاز نفت شمال ایران را خریداری و شركت نفت شمال ایران را تأسیس كرده است. دولت ایران بی‌اعتبار بودن امتیازات را صریحاً اخطار و سعى کرد مشتریان جدیدى پیدا كند. مجلس ایران تصویب نمود كه امتیازات به شرکت نفت استاندارد واگذار شود، اما شرکت امتیازات را قبول نكرد تا تحقیقات به عمل آید. استاندارد و شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا از راه دوستانه موضوع را در تحت مباحثه دوستانه آورده‌اند.»
12 آذر: کدمن عازم امریکا شد تا به شرکت استاندارد اویل تفهیم کند که حق لوله‌کشی از نفت شمال به خلیج‌فارس را ندارند، زیرا بر اساس امتیاز دارسی، لوله‌کشی به خلیج‌فارس در انحصار شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا قرار دارد. این کار تأثیرگذار کدمن، شرکت استاندارد اویل را بر آن داشت تا با شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا برای امتیاز نفت شمال مشارکت کند.
 
17 آذر: احمد قوام، نخست‌وزیر، در تلگرامی به حسین علا، سفیر ایران در امریكا، از اقدام انگلیسى‌ها برای در حضور شركت «استاندارد اویل» اظهار تأسف ‌كرد. 
20 آذر: تلگرام احمد قوام به حسین علا: «انگلیسى‌ها شهرت داده‌اند كه شرکت استاندارد [امریكا] امتیاز نفت شمال را قبول نكرده، امیدوارم این خبر صحت نداشته باشد... اگر وجه فورى نرسد، مجبور به استعفا خواهم بود.» 
25 آذر: اطلاعیه دولت درباره لغو امتیاز نفت خوشتاریا 
«امتیاز مزبور چون در غیاب مجلس شوراى ملى گرفته شده، طبعاً ملغى است و هرگونه انتقال و شركت در امتیازات مزبور صورت قانونى ندارد. خوشتاریا اساساً مالك امتیازى نیست تا بتواند آن‌ را به غیر واگذار نماید.»

1303 شمسی/1924 میلادی
18 آذر 
رضاخان برای درمان به بیمارستان میدان نفتون مسجدسلیمان مراجعه کرد.
1304 شمسی/1925 میلادی
30 آذر
سهام نفت خوریان فروخته شد.
1307 شمسی/1928 میلادی
5 آذر: هنگامی‌که پرفسور كدمن، برادر جان كدمن، رئیس آزمایشگاه نفت مسجدسلیمان بود، تیمورتاش از مسجدسلیمان و آبادان بازدید كرد. پس از بازگشت، تیمورتاش در نامه‌اى به جان كدمن، از او و برادرش برای پذیرایى دوستانه شركت نفت تشكر کرد و نوشت: «آزمایشگاه بیش از هر جاى دیگر برایمان جالب بود و عجیب آنكه کدمن در مطالعه روى گاز و بنزُل (Benzol) [تركیب بنزین و تولوئن] به تركیبات كائوچو هم دست یافته است.» 
تیمورتاش ضمن تشكر از تلاش‌هاى جان كدمن، با تأکید بر اصرار مجلس بر اصلاح و بازنگرى امتیازنامه، خاطرنشان کرد که با سر رابرت كلایو (Sir Robert Clive) درباره اقدام مجلس مبنی‌بر تصویب برنامه مورد نظر مذاکره کرده است. 
19 آذر: به دنبال عملیات اكتشافى در هفتگل، ژاكس، مدیر مقیم شركت، در نامه‌اى به تیمورتاش خواهان محافظت از حوزه نفتى هفتگل با مشاركت نیروى نظامى شد.
21 آذر: پس از اعتراض دولت ایران و چند دور مذاكره و مكاتبه از سال 1306، تیمورتاش به كدمن پاسخ داد: «افكار عمومى ناظر بر این حقیقت است كه منافع ایران تحت تأثیر مفاد فعلى امتیازنامه دستخوش ضرر و زیان است و تنها راه برای حصول این هدف، طرح امتیازنامه جدیدى است كه شامل مسائل موردنظر باشد... باید 500 هزار لیره استرلینگ به تسویه مطالبات دولت ایران اختصاص یابد تا دیگر اختلافى نباشد... تمدید امتیازنامه مشكلات دیگرى را نیز به وجود مى‌آورد.» او در پایان افزود: «چاهى كه در عراق قرار دارد، بسیار به مرز نزدیك است و منجر به نشت نفت به خاك عراق می‌شود، معقول این است چاهى در فاصله برابر با آن چاه در مرز ایران و عراق حفر کنیم یا چاهى را كه در خاك عراق است، ببندیم.» 

1308 شمسی/1929 میلادی
8 آذر
تیمورتاش، وزیر دربار، به شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا اطلاع داد رضا شاه قصد دارد در دى‌ماه از آبادان بازدید کند، بنابراین، باید بر میزان دستمزد كارگران ایرانى بیفزایند تا خشنودى شاه حاصل شود. به دنبال این درخواست، الكینگتون با 5 درصد اضافه حقوق کارگران موافقت كرد. 

1311 شمسی/1932 میلادی
6 آذر: رضاشاه پرونده نفت را در بخاری سوزاند و گفت که از این تاریخ، امتیازنامه دارسی لغو می‌‌شود.  این موضوع کتباً به شرکت نفت انگلیس در ایران اطلاع داده شد. روز بعد، شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا این‌گونه واکنش نشان داد: «شرکت این عقیده را نمی‌‌پذیرد که شرایط امتیاز دارسی تأمین‌‌کننده منافع دولت ایران نیست و در صورت واقعیت‌‌داشتن چنین امری، بازهم نمی‌پذیرد که دولت ایران حق داشته ‌باشد امتیاز را یک‌جانبه لغو کند. مدیران شرکت امیدوارند که دولت ایران پس از بررسی مجدد بی‌درنگ از نظر خود عدول کند.» 
تقی‌‌زاده به ژاکس اطلاع داد که دولت ایران قرارداد دارسی را لغو کرده است. ژاکس نیز به مصطفی فاتح دستور داد محرمانه تقی‌زاده را ملاقات و در این‌باره از او سؤال کند. تقی‌‌‌‌زاده پاسخ داد: «لغو امتیاز برای تسریع فرایند مذاکرات است و دولت نمی‌‌تواند به تعهدات دولت‌‌های مشروطه پیشین پایبند باشد.»

10  آذر 

• مجلس شورای ملی امتیازنامه دارسی را رسماً لغو كرد.
• تنها ایرانی مخالف با لغو قرارداد دارسی، عیسی‌‌ خان، کمیسیونر نفتی بود که از سمت خود برکنار شد و در فوریه 1933م بر اثر بیماری درگذشت.
• 11 آذر: وزیرمختار بریتانیا، به نمایندگی از دولت انگلیس، در واکنش به لغو امتیاز دارسی طی نامه‌ای به دولت ایران اعلام کرد: «گرچه دولت پادشاهی انگلستان هنوز امید دارد که دولت ایران از طریق مذاکره مستقیم با شرکت نفت به راه‌حل دوستانه‌ای برسد، تردید ندارد كه اگر لازم باشد، همه اقدامات قانونی و ضروری را برای منافع عادلانه و بی‌چون‌‌وچرای خود به كار خواهد برد و هیچ زیانی به منافع شركت و هیچ مداخله‌ای درباره تأسیسات و نیز فعالیت‌های تجاری خود در ایران را تحمل نخواهد كرد.»

12 آذر: شرکت نفت انگلیس ـ پرشیا لغو قرارداد دارسی را غیرقانونی تلقی و تقاضا کرد دولت ایران از تصمیم خود صرف‌نظر کند.
21 آذر: محمدعلی فروغی در پاسخ به تهدیدات دولت انگلیس اظهار کرد: «دیوان لاهه صلاحیت رسیدگی به مناقشه را ندارد.»
24 آذر: دولت انگلستان با استناد به ماده  15 اساس‌نامه جامعه ملل، شکایت خود را از دولت ایران به علت فسخ قرارداد دارسی تسلیم دبیرخانه جامعه ملل کرد.
25 آذر: کدمن، به عباسقلی انصاری، سفیر ایران در لندن، گفت: «اقدام دولت ایران کاملاً حیرت‌‌انگیز است و لغو امتیاز کاملاً با انتظارات ما مغایرت دارد، گویی می‌‌خواهیم در بازی شطرنج در حرکت اول تمامی مهره‌ها را برداریم و از طرف مقابل بخواهیم حرکت بعدی را انجام دهد.»
انصاری پاسخ داد: «الغای امتیاز جنبه نظری دارد، وگرنه دولت ایران اموال شرکت را تصرف و خود آن را مدیریت می‌‌کرد.»    
27 آذر: سفیر ایران در لندن به کدمن اعلام کرد که دولت ایران برای مذاکره آماده است.
28 آذر: دولت انگلیس خواستار اقدام شورای جامعه ملل علیه ایران شد.

1313 شمسی/1934میلادی
15 آذر: الغای قانون حق‌الثبت وسایل نقلیه و وضع مالیات بر نفت و بنزین بدین شرح تصویب شد:
‌ماده اول: قانون حق‌الثبت وسایط نقلیه، مصوب 12 فروردین 1309، ملغی و به‌جای آن از بنزین و مواد مشابهی که به مصرف سوخت موتورهای‌ احتراق داخلی می‌رسد و از نفت لامپا، از قرار هر لیتری بیست دینار، مالیات اخذ می‌شود. ‌مؤدیان این مالیات که باید در موقع خرید مواد فوق آن را پرداخت کنند، عبارتند از: ‌الف. واردکنندگان (درموردی‌که مواد مذکور در فوق از خارج وارد شده باشد)؛ ب. تولیدکنندگان (درموردی‌که مواد مذکور در فوق در مملکت تولید شده باشد). 
تبصره: مالیاتی را که وزارت مالیه به موجب این قانون از مصرف قشونی اخذ خواهد کرد، به وزارت جنگ رد خواهد کرد.

1315شمسی/1936 میلادی  
◌ آذر
فشار دولت ایران بر شركت نفت انگلیس ـ ایران سبب شد تولید نفت و درآمد آن افزایش پیدا کند. در این شرایط، تولید نفت ایران به 8 میلیون و 198 هزار تن و درآمد ارزى نزدیک به 3 میلیون و 500 هزار پوند رسید، در حالی که در سال 1312 ش، این رقم 7 میلیون و 86 هزار و 706 تن بود. در این ایام، درآمد نفت براى توسعه صنعتى هزینه می‌شد.

1323 شمسی/1944 میلادی
7 آذر: دكتر مصدق طرح منع مذاكره با بیگانگان درباره نفت را در حالی به مجلس ارائه داد كه هیئتی برای اخذ امتیاز نفت شمال از شوروی در ایران حضور داشت. ماده اول این قانون هرگونه مذاكره رسمی یا غیررسمی را به منظور اعطای امتیاز نفت ممنوع و متخلفان را به سه تا هشت سال زندان یا محرومیت ابد از خدمات دولتی محكوم می‌کرد. بر اساس ماده دوم این قانون، راه مذاكره درباره فروش نفت و روش استخراج و اداره عملیات آن برای دولت باز بود.
دكتر مصدق در همان سخنرانی، در کنار ارائه طرح‌ منع مذاكره درباره نفت، از دولت خواست یک وزارتخانه برای نفت تأسیس كند و یك وزیر صاحب‌نظر و كاردان برای آن برگزیند كه برای استخراج نفت ازسوی ایران اهمیت قائل باشد.
11 آذر: دکتر محمد مصدق با ایراد نطقی مفصل در مجلس، به موضوع نفت و اعطای امتیاز آن به شرکت‌های خارجی پرداخت و طرحش را که به امضای نمایندگان رسانده بود، به تصویب رساند. این طرح به هیچ‌یک از مقامات کشور اجازه مذاکره یا عقد قرارداد نفتی با خارجی‌ها را نمی‌داد.
‌‌ماده اول: هیچ نخست‌وزیر، وزیر و اشخاصی که کفالت از مقام آنها یا معاونت می‌کنند، نمی‌توانند راجع‌به امتیاز نفت با هیچ‌یک از نمایندگان ‌رسمی و غیررسمی دول مجاور و غیرمجاور یا نمایندگان شرکت‌های نفت و هرکس غیر از اینها، مذاکراتی که صورت رسمی و اثر قانونی دارد، بکنند ‌یا اینکه قراردادی امضا نمایند.
ماده دوم: نخست‌‌وزیر و وزیران می‌توانند برای فروش نفت و طرزی که دولت ایران معادن نفت خود را استخراج و اداره می‌کند، مذاکره نمایند و از‌ جریان مذاکرات باید مجلس شورای ملی را مستحضر نمایند.
‌ماده سوم: متخلفان از ماده اول، به حبس مجرد از سه تا هشت سال و انفصال دائم از خدمات دولتی محکوم خواهند شد. ‌این قانون که مشتمل بر سه ماده است، در جلسه یازدهم آذرماه 1323 به تصویب مجلس شورای ملی رسید.           رئیس مجلس شورای ملی، محمدصادق طباطبایی                                                                                                                                                                                 
12 آذر: غلامحسین رحیمیان، نماینده قوچان، طرح لغو امتیاز نفت دارسی را مطرح كرد. دکتر مصدق سال‌ها بعد دلیل حمایت‌ نکردن مجلس از این طرح را فضای سیاسی مجلس چهاردهم ـ كه به دربار و انگلیس گرایش داشت ـ‌ عنوان‌ كرد. 
18 آذر: سرگئی کافتارادزه، قائم‌مقام کمیساریای امور خارجه اتحاد جماهیر شوروی، که برای اخذ امتیاز نفت شمال در رأس هیئتی به ایران آمده بود، پس از تصویب طرح ممنوعیت واگذاری امتیازات به خارجیان، ایران را ترک کرد.

1329 شمسی/1950 میلادی
4 آذر: دولت لایحه قرارداد الحاقی نفت، موسوم به قرارداد گس ـ گلشائیان را كه در 26 تیرماه 1328 بین عباسعلی گلشائیان، وزیر دارایی، و نویل گس، از اعضای هیئت‌مدیره شركت نفت انگلیس ـ ایران، امضا شده‌ بود، به مجلس ارائه داد. بیشتر نمایندگان به این لایحه که براساس قرارداد الحاقی تنظیم شده ‌بود اعتراض داشتند. پس از چند روز بحث، تصمیم‌گیری درباره لایحه به مجلس بعدی موكول شد.
8 آذر

• پیشنهادی ملی ‌شدن نفت با امضای دكتر مصدق، حائری‌زاده، صالح، مكی و دكتر شایگان به كمیسیون نفت ارائه شد كه به تصویب نرسید و معلق ماند.
• هیئت وزیران به پیشنهاد وزارت دارایی، قطعه زمینی در نفت‌سفید برای احداث یک دستگاه تجزیه گاز از نفت در مقابل اخذ بها به شرکت نفت انگلیس - ایران واگذار کرد.

29 آذر: كمیسیون ویژه نفت مخالفت خود را با قرارداد الحاقی گس ـ گلشائیان به مجلس اعلام کرد و آن را برای بازپس‌گرفتن حقوق ایران كافی ندانست.
30 آذر: نمایندگان جبهه ملی، مصدق، الهیار صالح، حسین مکی، محمود نریمان، دکتر بقائی، حائری‌زاده، دکتر شایگان، عبدالقدیر آزاد و چند نفر از نویسندگان، در مجلس تحصن کردند.

1330 شمسی/1951 میلادی
1 آذر: دکتر مصدق پس از پایان جلسه شورای امنیت، به قاهره رفت و سپس به تهران بازگشت.
3 آذر: به دنبال ارائه گزارش نخست‌وزیر درباره سفر به امریکا و جلسات شورای امنیت، جمال امامی به مصدق و دولتش اتهاماتی وارد کرد، اما سرانجام پس از رأی‌گیری، از 107 نفر نماینده، 90 نفر به اقدامات مصدق رأی اعتماد دادند.
14 آذر: گروهی از مخالفان به خانه صلح و دفاتر روزنامه‌ها حمله بردند. همچنین، به محل تئاتر سعدی هجوم برده و آن را تخریب کردند.
17، 18 و 19 آذر: برخی از نمایندگان مجلس شورای ملی و سنا به دلیل تحصن مدیران 17 روزنامه در مجلس و اتفاقات اخیر، دولت را آماج شدیدترین حملات قرار دادند.
26 آذر: لایحه صدور اوراق قرضه ملی که در 13 مردادماه به تصویب مجلس شورای ملی رسیده بود، پس از تأیید مجلس سنا قطعیت یافت. بر این اساس، دولت ایران مبلغ 500 میلیون ریال اوراق قرضه ملی منتشر کرد، اما سرمایه‌داران ایرانی از آن استقبال چندانی نکردند و فقط قشر متوسط مبلغی از آن را خریدند.
1331 شمسی/1952 میلادی
5 آذر: طبق تصویب‌نامه هیئت دولت، آقایان مکی، شایگان، سنجابی و حسیبی به عضویت شورای‌عالی نفت درآمدند. همچنین، سهام‌السلطان بیات به ریاست هیئت‌مدیره شرکت ملی نفت منصوب شد.
19 آذر: جلسه پایانی دادگاه رسیدگی به کشتی رزماری برگزار شد. مالک این نفت‌کش با دریافت رشوه از شرکت نفت انگلیس و ایران نفت‌کش را در بندر عدن متوقف و دادگاه عدن هم تحت نفوذ انگلیس، حکم توقیف و مصادره محموله نفت‌کش را به نفع شرکت نفت انگلیس و ایران صادر کرد. 
30 آذر
▪ در جلسه شورای‌عالی نفت در منزل نخست‌وزیر، مرتضی قلی بیات (سهام‌السلطان) به مدیرعاملی شرکت ملی نفت، دکتر فلاح به مدیریت بخش پالایشگاه، مهندس هلالی به مدیریت استخراج، مهندس پرخیده به مدیریت بازرگانی و دکتر عبدالحسین علی‌آبادی به مدیریت اداری شرکت ملی نفت منصوب شدند.
▪ اچسن، وزیر خارجه آمریكا، با ایدن، وزیر خارجه انگلیس، درباره امكانات جدیدی كه برای حل اختلاف نفت پیش‌بینی شده بود، در پاریس مذاكره كرد. 

1332 شمسی/1953 میلادی 
12 آذر: دو روز پیش از انتشار اعلامیه تجدید روابط ایران و انگلیس، آیت‌الله‌کاشانی با انتشار بیانیه‌ای‌ در برابر این اقدام موضع مخالف گرفت و با تأکید بر موضوع غرامت گفت: «با توجه به دعاوی متقابل ایران، اگر بر اساس موازین عدل و انصاف به حساب‌های گذشته رسیدگی شود، بدون شک ایران مقدار زیادی طلبکار خواهد شد.»
25 آذر: مذاکرات میان شرکت سابق نفت انگلیس ـ ایران و شرکت‌های امریکایی استاندارد نیوجرسی، سوکونی وکیوم، استاندارد کالیفرنیا، تگزاس گلف، شرکت هلندی ـ انگلیسی شل و شرکت نفت فرانسه درباره تجدید روابط نفتی با ایران آغاز شد. 

1333 شمسی/1954 میلادی
4 آذر: یک مقام مطلع در شرکت ملی نفت در گفتگوی مطبوعاتی گفت: «حمل نفت از جنوب به تهران با نفت‌کش و از طریق راه‌آهن امکان‌پذیر است، اما شرکت تصمیم گرفته است یک خط‌لوله برای رساندن نفت از اهواز به تهران احداث کند.»
27 آذر: 4 فروند کشتی نفت‌کش ژاپنی در مجموع، 58 هزار تن نفت سیاه و تصفیه‌شده بارگیری کرد. 

1334 شمسی/1955 میلادی
8 آذر: شرکت کشتی‌رانی ملی ایران با سرمایه حدود 60 میلیون ریال برای حمل‌ونقل نفت تشکیل شد.
15 آذر: رضا فلاح در هیئت‌مدیره گزارش داد: «اجازه تأسیس پالایشگاه در هندوستان صادر و قرار شد، مقدار نفت‌خام برای این پالایشگاه را شرکت ملی نفت ایران تأمین کند. با یک شرکت فرانسوی هم برای احداث ساختمان پالایشگاه در هندوستان به تفاهم رسیدیم.»
29 آذر: وزارت دارایی به رؤسای بخش‌های مختلف شرکت ملی نفت برای مکاتبات میان شرکت نفت و وزارت دارایی حق امضا داد. بخش اداری: منصور زندنیا و سجادی‌نژاد؛ بخش بازرگانی: رضا باغستانی و حشمت‌الله مینا؛ بخش پخش: عطاالله رستگار، هراند تونیانس (Herand Tonianz)، پتروس گروگوریان، علی مرندی، نیکلا هیرو براید (Nicola Bride Hero)؛ بخش بهره‌برداری: مهندس نقوی و عزیزالله شیبانی (در خوزستان)؛ بخش حقوقی ـ قضائی: نصر، موحد و مهتدی.