گزارشي از آماده سازي موزه پمپ بنزين آبادان

سفري از جايگاه فرآورده هاي نفتي ديروز تا موزه نفت امروز

موزه پمپ بنزين آبادان قرار است قصه جايگاهي را روايت كند كه از توزيع نفت سفيد در حلب هاي 20 ليتري در سال 1927 ميلادي (1306 خوشيدي) آغاز مي شود و تا توزيع انواع فرآورده هاي نفتي و بالاخره سوخت رساني به خودروها با پمپ هاي دستي و عقربه اي تداوم مي يابد.

اما گزارش حاضر كه چندي مانده به افتتاح اين موزه از نظرتان مي گذرد، روايتي است از بازگشت به گذشته اين جايگاه در تلاش براي احيا و تبديل آن به يكي از موزه هاي نفت كشور. موزه اي كه اگر همه چيز مطابق برنامه پيش رود به زودي به عنوان نخستين موزه صنعت نفت كشور افتتاح خواهد شد.

"دو اتاقك كه چند سال قبل نماي بيروني آنها با آجرهاي جديد مرمت شده بود، محوطه اي متروك كه هيچ نشاني از پمپ بنزين نداشت، دو مخزن بزرگ پرچي قديمي به حال خود رها شده و ساختماني قديمي كه به عنوان انبار پخش مورد استفاده قرار مي گرفت، همه آن چيزي بود كه تا يك سال و اندي قبل از نخستين پمپ بنزين كشور بر جاي مانده بود."

اين توصيفي است كه ساسان بامداد صوفي، مجري طرح موزه هاي صنعت نفت آبادان درباره پمپ بنزين قديمي آبادان قبل از آغاز عمليات راه اندازي موزه در اين مكان، ارائه مي دهد.

به گفته صوفي براي بازسازي اين مكان به شكل اوليه آن موانع زيادي وجود داشت: "بخشي از بنا تغيير ماهيت داده و بخشي خرابه بود و اينها كار بازسازي را دشوار مي كرد. براي مثال مرمت ناشيانه اي در سال هاي اخير در مورد بناي اصلي انجام گرفته بود، به اين صورت كه با آجرهاي سه سانتي جديد روي اين بناي تاريخي را پوشانده بودند. بنا بر اين براي اين كه بفهميم روكار اصلي اين بناي 90 ساله چه بوده، بايد سونداژ (نمونه برداري) مي كرديم."

به اين ترتيب پس از برداشته شدن بخش كوچكي از ديوار، آجرهاي قديمي، يعني آجرهاي بغدادي نمايان مي شوند. صوفي در اين باره مي گويد: "آجرهايي كه در آن زمان استفاده مي شد، معمولا چند دسته بودند، يكي آجرهايي موسوم به آجر بمبئي و مدرسي كه از كوره هايي در بمبئي  و مدرس هندوستان مي آمد، ديگري آجرهاي بصره اي و بغدادي كه از كوره هاي اين دو شهر مي آمد. البته بعدها انگليسي ها يك كوره آجرپزي هم در آبادان زدند كه آجرهاي آن به آجرهاي وطني موسوم شدند."

اما تشخيص اين كه همه آجرهاي به كار رفته در اين بنا آجرهاي بغدادي بوده اند، پايان كار نبود. بايد تمام روي ساختمان از آجرهاي جديد و مدرن تراشيده مي شد، به نحوي كه كمترين آسيب به نماي قديمي وارد آيد و مشكل بعد دسترسي به آجرهاي بغدادي بود براي جايگزين كردن آجرهاي آسيب ديده و تخريب شده.

مجري طرح موزه هاي نفت آبادان در اين باره مي گويد: "آجرها تراشيده شد و بعد نه تنها ديوار بايد با آجرهاي قديمي ترميم مي شد، بلكه هر جا كه شكل ظاهري نما تغيير داده شده بود، بايد به حالت اوليه برمي گشت. از جمله آجرچيني خاص دور پنجره، ستون ها، كنسول ها و پنجره هايي كه متاسفانه كاملا كور شده و از ميان رفته بود."

اما سرگذشت دستيابي به آجرهاي بغدادي 90- 80 سال پيش هم شنيدني است: براي دستيابي به اين آجرهاي قديمي شروع كرديم به گشتن در سلويج ها (انبارهاي مازاد) و خرابه ها تا اين كه بالاخره يك سري آجر از ساختمان هايي كه هم سن اين ساختمان بودند، پيدا كرديم. البته اين آجرها دست دوم بود و اغالب ملات كچ و سيمان و مصالح ساختماني به آنها چسبيده بود."

به هر روي آجرهاي يافت شده تك تك تميز شده و در كارگاه از جهات مختلف ساب مي خورند تا توسط بنايي كه ميراث فرهنگي كار بود، تعميرات ساختمان انجام گيرد و بنا با همه برجستگي ها، خلل و فرج ها، طاقي ها و جزييات، مطابق ساختمان اوليه بازسازي شود. البته در اين ميان به در و پنجره هاي قديمي هم نياز بود كه خوشبختانه چون جنس اين در و پنجره ها از چوب ساج بوده كه از دوام بالايي برخورار است، تعدادي از آنها سالم بود و در سلويج ها يافت شد.

اما داخل ساختمان نيز حديث ديگري داشت. صوفي مي گويد: "كف ساختمان در زمان خودش بتون يك پارچه نقش دار بود كه متاسفانه رويش سيمان ريخته و كاشي كرده بودند! مجبور شديم كاشي و بتون را برداريم، باز هم به نحوي كه بتون اوليه صدمه نخورد. هر چند يك جاهايي صدمه خورد و عين همان را مرمت كار ميراث فرهنگي با استفاده از نقش شابلن هايي كه به اين منظور طراحي شده بود، سرجايش برگرداند و اصلاح كرد."

حالا نوبت مرمت محوطه بود كه به گفته مجري طرح موزه هاي نفت آبادان، ابتدا كه پمپ بنزين ساخته شده بود، تا مدت ها خاكي بوده است. هشت سال پس از تاسيس اين مكان براي نخستين بار بتن ريزي مي شود و چهل سال بعد بتون كف تجديد مي شود كه در واقع بتون ثانويه است.

به گفته صوفي مرمت اين قسمت مي بايد با در نظر گرفتن ارتفاع كنوني كف خيابان انجام مي گرفت. از اين رو پس از بتن ريزي هايي كه مطابق با شكل اوليه كف انجام شد،  بخشي از بتن قديمي و تحتاني كه حدود 25 سانت پايين تر از كف كنوني قرار دارد، با شيشه پوشانده و به صورت ويتريني درآمده است كه بازديد كنندگان بتوانند آن را مشاهده كنند.

مخزن پرچي قديمي بخش ديگر از جايگاه اين پمپ بنزين را شكل مي داده است. صوفي مي گويد: "ابتدا وقتي اين جايگاه ساخته شد هدف اين بود كه انبار توزيع نفت باشد، نفت سفيد (كرسن) را در حلب هاي 20 ليتري مي آوردند و با يك سري پيمانه يا كيل با ظرفيت هاي مختلف از يك ليتري تا 15 ليتري و با استفاده از قيف، نفت را توزيع مي كردند."

اما سنگيني كار با حلب و قيف دست اندركاران اين جايگاه را به اين فكر مي اندازد كه يك مخزن بزرگ در آنجا قرار دهند و چون در آن زمان هنوز فناوري جوش وجود نداشت، اين مخزن كه تمامي اتصال هاي آن با پرچ است، ايجاد مي شود. هنوز هم بخشي از لوله اي كه سوخت اين مخزن را به جايگاه مي آورده، در زير زمين موجود است و با استفاده از ويترين حفظ شده تا در معرض ديد بازديدكنندگان باشد.

بالاخره با ظهور ماشين ها و افزايش تردد خودروها پمپ هاي بنزين جاي حلب ها و كيل ها را مي گيرد و لوله هايي كه از دو مخزن پرچي مي آيد، مستقيما به پمپ ها وصل مي شوند تا كار سوختگيري راحت تر انجام گيرد.

در محوطه جايگاه يك پمپ بنزين قديمي از نوع شيشه اي دستي، به همراه ماكتي از يك كارگر پمپ بنزين و خودرويي قديمي در حال سوختگيري قرار داده شده است. در رديف ديگري انواع پمپ هاي بنزين از پمپ هاي قديمي دستي گرفته تا عقربه اي و ديجيتال به نمايش گذاشته شده است كه بازديد كنندگان را با سير تاريخي اين پمپ ها آشنا مي سازد.

موزه پمپ بنزين آبادان، علاوه بر ساختمان اصلي جايگاه، يك ساختمان جنبي را نيز شامل مي شود كه 60 سال پيش ساخته شده و به عنوان ساختمان پخش منطقه از آن استفاده مي شده است. با انتقال ساختمان پخش به جاي ديگر، اين ساختمان مدتي به عنوان سالن ورزش و بدن سازي مورد استفاده قرار مي گيرد و از حدود 20 سال پيش به سبب فرسودگي به انبار تبديل مي شود.

صوفي مي گويد: "اين ساختمان قديمي كه مرمت شده، بخشي ديگر از موزه پمپ بنزين آبادان را تشكيل مي دهد. در اين ساختمان نيز كاشي هاي كف مطابق شكل اوليه آنها با سفارش قالب هاي ويژه 25 در 25 سانت در شهر دزفول، سفارش و نصب شده است. در اينجا تمامي اشياء مربوط به پخش فرآورده هاي نفتي كه از سراسر كشور جمع آوري شده است، به نمايش درخواهد آمد. علاوه بر اين دو تابلوي ديواري، يكي كولاژي از مجموعه عكس هاي تاريخي پالايش و پخش به ابعاد 5/2 در 5/2 متر و ديگري يك تابلو 3 متر در 5 متر با تصاويري از تاريخ پخش است كه در اين تابلو هنرمندانه نقاشي شده است."

و بالاخره بازسازي تابلوهاي قديمي اين جايگاه با استفاده از مستندات و تصاويري كه در دسترس بوده، انجام سيم كشي به صورت لوله هاي روكار، شيوه اي كه انگليسي ها برق را به مراكز صنعتي مي بردند، استفاده از چراغ هاي تونلي ضد انفجار، ترانس ها و فيوض هاي روغني به صورت نمادين، همگي از جمله اقداماتي هستند كه در راستاي برگرداندن بنا به شكل اوليه آن انجام شده است.

البته در كنار اينها پنل ها، استندها، نورپردازي هاي ويژه، بلندگوها، دوربين مدار بسته و فروشگاهي كه اجناس را با آرم پمپ بنزين به فروش مي رساند و يك مكان رفاهي براي بازديدكنندگان، بخش هاي ديگر موزه پمپ بنزين آبادان است، كه قرار است به زودي به همراه فاز اول موزه آموزشگاه فني آبادان به عنوان اولين و دومين موزه نفت با حضور مقامات اين صنعت و مقامات دولتي و استاني افتتاح و آرزوي ديرينه صنعت نفت محقق سازد.

گزارش از مهرداد علمداري

موزه ها و اسناد صنعت نفت ايران