نگاهي به اسناد مرتبط با فعالیت های کنسولگری انگلیس در کرمان

• قدمت : دهه 1320
• محل نگهداری : مركز اسناد و كتابخانه مجلس شوراي اسلامي

جستجوي گذشته يك عمارت تاريخي

مركز اسناد موزه هاي صنعت نفت، در آستانه گشايش نخستين موزه نفت در اين شهر، در محل كنسولگري قديم انگليس، بررسي و شناسايي اسناد مرتبط با اين عمارت تاريخي را آغاز كرده است. هدف از اين تلاش ها كه با بازبيني اسناد و مدارك آرشيوهاي معتبري همچون آرشيو كتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه و سازمان اسناد و كتابخانه ملي، انجام مي شود، تبيين تاريخچه اين عمارت و بيان صحيح نقش آن در دهه هاي نخستين قرن حاضر در شهر كرمان و مناطق جنوب شرقي كشور است. مطلب حاضر نگاهي دارد به برخي از اين اسناد كه از نظرتان مي گذرد.

بخش اول

منطقه جنوب شرقی ایران سال ها صحنه رقابت های روس و انگلیس در قرون نوزدهم و اوایل قرن بیستم بود. قصد روسیه تحت فشارگذاشتن بریتانیا با هدف نزدیک شدن به هند و قصد انگلیس به وجود آوردن منطقه حائل و سد دفاعی برای محافظت از هند بود.

تاسیس کنسولگری های در مجاورت منطقه دولت های رقیب مورد نظر از جمله اقدامات رقابتی دو قدرت بود تا اهداف و مطامع دولت های مطبوع خود را تامین نمایند .

کتب و پژوهش ها و اسناد در پی پاسخ به این سوال هستند که اهداف و کارکرد کنسولگری های انگلستان در کرمان و بلوچستان چه بوده است.     

یافته های پژوهشی حاکی از آن است که رویکرد انگلیس در جنوب شرقی ایران رویکردی نظامی بود، چنانچه در کرمان 80 درصد و در سیستان 85 درصد کنسول ها و نمایندگان کنسولی انگلیس از نظامیان بودند.

در دوره فعالیت کنسولگری انگلیس در کرمان تراز تجاری کرمان، هند و اروپا براساس اسناد کنسولی از ارقام بسیار پائین منفی 83/6 درصد در سال هاي 1906 و 1907 ميلادي (1324 و 1325 خورشيدي) به بیش از 53 در صد در سال هاي 1912 و 1913 ميلادي (1331 و 1332 خورشيدي) رسید. با تاسیس کنسولگری سیستان نیز جهشی 89 درصدی در تجارت اين منطقه با هند پدید آمد.

کرمان در آن برهه از زمان بین 25 تا 30 هزار نفر جمعیت، 250 تاجر، 17 مغازه فروش اجناس خارجی، 2200 کارگاه شالبافی و 220 کارگاه پشم­­­­­­­­­­­بافی به ارزش تولیدی 40 تا 45 هزار لیره داشت و ورود کالاهای تولید انگلستان به اين شهر از ارزش تقریبی 9800 لیره برخوردار بود.

در آن سال ها اهواز و شوشتر در خوزستان مرکز تهیه و تولید نیشکر بودند و شهرهاي سیراف در خلیج فارس، قزوین، اصفهان، یزد، کرمان، رزنگ و هرات در قسمت های مرکزی و شرقی ایران از جمله شهرهای مهم و شناخته شده تجاري ایران بودند و اهمیتی همچون بغداد و قاهره داشتند.

جنگ های داخلی در سال های واپسین سلسله زندیه، خصوصا در کرمان لطمات و آسیب های زیادی به دنبال داشت، هر چند که در دهه­های نخستین حکومت قاجار ترمیم اقتصادی نسبتا سریعی را در پی داشت، معذالک گزارشات تمامی سیاحانی که در آغاز سده 19 از ایران دیدن کردند، مبین بدبختی های مملکت در زمینة کاهش جمعیت، فقر، انحطات اقتصادی و جدایی آن از جریان اصلی سیاست، تجارت، علم و فرهنگ جهانی است.

عمارت قدیمی کنسولگری انگلیس در کرمان در محله زریسف توسط سیدابوالحسن خان بیگلری (حاکم کرمان در دوره زندیه) ساخته شد و در دوران پس از زندیه سال ها مقر ماموران انگلیس در شرق ایران بود. اين عمارت در سالیان پس از سلطه انگلیس متروکه و در حال تخریب به حال خود رها شد و در حال حاضر نیز در میان مجموعه خانه های سازمانی شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی کرمان قرار دارد.

عملیات مرمت و بازسازی این بنای تاریخی که حوادث تاریخ ساز و مهمي را در دوران استیلای انگلیس برشبه قاره هند شاهد بوده، چندی است در دستور کار مدیریت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت قرارگرفته است. قرار است از اين محل در آینده نزدیک با عنوان موزه صنعت نفت كرمان بهره برداری شود.

از آنجا که یافتن اسناد مرتبط با این عمارت براي بیان صحیح و مستند تاریخچه عمارت از ضروریات اجتناب ناپذیر می باشد، فعالیت مرکز اسناد صنعت نفت در ارتباط  با جستجو و مطالعه اسناد موجود در آرشیوهای داخلی همچون مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه توسط کارشناسان مربوطه آغاز و خوشبختانه آنان به اسناد متنوع و معتنابهی دست یافته اند.

در این مقال برخی از این اسناد متنوع و کثیر به رویت دوستداران موزه های صنعت نفت می رسد و از همکاران قدیمی و بازنشستگان فرهیخته تقاضا می شود چنانچه اطلاعات و یا اسنادی در باب این عمارت در اختیاردارند با مرکز اسناد صنعت نفت در میان بگذارند.

سند شماره يك: این سند به تاریخ 18/8/1324، تلگرافی است از اداره دبیرخانه مجلس شورای ملی، به عنوان فردی به نام سجادی و سایر اهالی بم که در جواب شکایت از ماژور حسن از عوامل کنسولی انگلیس در کرمان تدوین گردیده است.

سند شماره دو: این سند به تاریخ 8/8/1323 مکتوبی است از وزارت دادگستری به مجلس شورای ملی حاوی پاسخ به نامه شکایت اهالی بم از ماژور حسن که وی در آن برهه زمانی مسئوليت "مشاور جمع آوری غله کرمان" را به عهده داشته است.

سند شماره سه: سند مرتبط با سند شماره دو یادشده در فوق و پیش نویس یک فقره جوابیه و حاکی از ارجاع شکایت شاکیان (اهالی کرمان) می باشد.

سند شماره چهار: این سند به تاریخ 15/8/1323 حاکی از آن است که در مقطع زمانی مورد اشاره در اسناد 1 و 2 فردي خارجی ریاست کل دارائی را بر عهده داشته و در خصوص موضوع شکایت از بدرفتاری ماژور حسن اظهار نظر نموده است.

موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت

منابع و ماخذ :

آرشیو مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
پژوهش های آقای رضا صحت منش و محمدمهدی مرادی خلج
تاریخ اقتصادی ایران قاجاریه 1332-1215 ه.ق، چارلز عیسوی با ترجمه یعقوب آژند

jjj