بررسی سندی نویافته از اکتشاف نفت در مسجد سلیمان

دوشنبه پنجم خرداد ماه 1399 بررسی سندی نویافته از اکتشاف نفت در مسجد سلیمان

بررسی سندی از اکتشاف نفت در مسجد سلیمان

یونس صادقی
کارشناس واحد پژوهش و تاریخ شفاهی مدیریت موزه و مرکز اسناد صنعت نفت

«در26ماه مه 1908، یکی از دو چاه در مسجد سلیمان در عمق 360 متری به نفت رسید. به یاد دارم در چادر خود بیرون اردوگاه، خوابیده بودم که از سروصدای غیرمتعارف اردوگاه از خواب پریدم. با عجله به محل حفر چاه رفتم و دیدم نفت به ارتفاعی حدود 15 متر بالای دکل در حال فوران است و حفاران و دستیاران ایرانی آن‌ها در حالی که به دلیل خروج گازهای چاه هم زمان با نفت سرفه می کردند و خود را از چاه دور می کردند». این جملات بخشی از توصیفات سِر آرنولد ویلسون (1940-1884میلادی ) افسر و دیپلمات انگلیسی حاضر در صحنه کشف نفت در مسجد سلیمان است که مشاهدات عینی خود از لحظه فوران نفت در چاه شماره یک مسجد سلیمان را ثبت کرده است. نوشتار حاضر، با بررسی سیر تاریخی منتهی به روز کشف نفت در مسجد سلیمان به بررسی‌سندی نویافته از گزارش حفاری چاه شماره 1 خواهد پرداخت.

سیر تاریخی کشف نفت در مسجد سلیمان

با امضای قرارداد دارسی در سال 1901 میلادی با مظفرالدین شاه قاجار در کاخ صاحبقرانیه تا کشف نفت در 26 ماه مه 1908در مسجد سلیمان، چیزی در حدود 7 سال به طول انجامید تا فصلی نوین در تاریخ معاصر ایران گشوده شود. در این بین استمرار فعالیت های «رینولدرز» زمین شناس و مهندس عمران برجسته انگلیسی و اصرار بر وجود نفت در مسجد سلیمان با وجود مخالفت «شرکت نفت برمه» که تا آن موقع چبزی در حدود 250 هزار پوند را خرج پروژه کرده بودند وحاصلی به بارنیاورده بود شرایط ادامه حفاری در مسجد سلیمان را به سمت تعطیلی کشانده بود. ویلسون در کتاب یادداشت‌های روزانه اش روزهای منتهی به کشف نفت را چنین توصیف کرده است«در اواخر اوریل [1908] رینولدز به من خبر داد که مدیران شرکت حفاری به او اطلاع دادنده اند که بودجه حفاری، که در آن زمان ازطریق شرکت نفتی برمه تامین می شد رو به اتمام است و منبع مالی دیگری نیز برای تامین بودجه مورد نظر در اختیار ندارند. بنابراین ادامه‌ی کار حفاری تحت امتیاز قرارداد دارسی ممکن است به زودی متوقف شود... بنابراین دستور این است که کار متوقف شده، کارمندان اخراج شوند و دکل‌ها و ابزار به قطعات قابل حمل تفکیک و آنچه مقرون به صرفه است پس فرستاده شود». (ویلسون، 1396، 65) در این بین با گفتگویی که بین ویلسون و رینولدز صورت گرفته بود و اصراری که رینولدز بر کشف نفت در منطقه مسجد سلیمان داشت، تصمیم گرفتند، به بهانه خوانا نبودن متن تلگراف، کار را تعطیل نکنند و از قطعه قطعه کردن دکل ها خودداری کنند تا نامه کتبی به آنها ابلاغ شود. اما تا قبل از رسیدن ابلاغ کتبی ازطرف شرکت نفتی برمه به رینولدز، چاه شماره یک B به نفت رسید. اولین اقدام رینولدز، پس ازکشف نفت، جمع آوری نفتی بود که به هدر می رفت، بنابراین حوضچه ی بزرگ در دل خاک حدود 60 متر دورتر از اردوگاه، حفر و نفت را به آن طرف هدایت کرد و سپس عملیات دریچه سازی برای چاه را آغاز کرد. رینولدز با اشاره به این روز تاریخی می نویسد«همانگونه که مته حفاری با قدرت و زورمندی به کندن و کاویدن در گردش بود، در یک طبقه سخت سنگی، طبقه و لایه ای آنچنان سخت که ما هرگز قبلا به مانند آن برخورد نکرده، طبقه ای که می توانست ویران کننده دستگاه باشد و مهار و دهنه زدن به آن کاری بس دشوار می نمود و کنترل چاه را بسیار مشکل و بل محال می کرد، نفت فواره زد. بلافاصله و با سرعت، گودالی عمیق و بزرگ کنده شد تا نفت چاه دیوانه در آن جا داده شود»(شهنی، 1374، 98) با این روند، نفت ایران کشف و فصل تازه از تاریخ معاصر رقم خورد.

بررسی سند نویافته چاه شماره 1 مسجد سلیمان

در مرکز موزه ها و اسناد صنعت نفت، سندی متعلق به همین روزها وجود دارد[1]، گزارش های حفاری که شرایط فنی هر روزه چاه شماره یک مسجد سلیمان را انعکاس داده است. روزهایی که فشار شرکت نفت برمه بر رینولدز و همکارانش زیاد شده بود و گزارش های حفاری هم چیزی را نشان نمی داد تا اینکه با رسیدن به روز موعود، تمام ناامیدی‌ها تبدیل به امید گردید. این سند متعلق به همین روز است. یعنی روز سه شنبه 26 می سال 1908 (5خرداد 1287) یعنی در روزی که مته حفاری چاه شماره 1 نفتون، واقع در مسجد سلیمان به نفت رسید. در گزارش فنی این سند[2] مشخص می گردد چاه شماره 1 نفتون در عمق 1179 فوتی به نفت رسیده است (مخزن نفتی آسماری). و وجود نفت به مقدار زیاد در این چاه اثبات شده بود. لوله جداری 8 اینچی، در عمق 2-1148 فوتی گذاشته شده بود تا ادامه حفاری در مخزن نفتی آسماری امکان پذیر شود. گزارش این حفاری توسط «سامسون»، زمین شناس این پروژه نوشته شده بود. اهمیت این سند از این جهت است که گزارش مکتوب از لحظه کشف نفت در مسجد سلیمان را در اختیار محققین تاریخ نفت قرار داده است تا با بررسی آن، زوایای پنهان مانده تاریخ نفت بیشتر روشن گردد. به علاوه، کتابهائی که در حوزه تاریخ نفت و شهر مسجد سلیمان نگاشته شده به دلیل عدم دسترسی به این سند و اسناد مشابه، به جنبه های فنی چاه شماره 1 اشاره چندانی نداشته اند. از همین روی این گزارش فنی اهمیت می یابد(فاتح،1358، 258؛ آذرشین،1393، 37؛ یاوری، 1383، 42). مجموعه گزارش‌های فنی چاه شماره 1 ، به زودی در طرح موزه اکتشاف، حفاری و تولید صنعت نفت در مسجد سلیمان پیش روی علاقمندان تاریخ نفت قرار خواهد گرفت.