زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری و تداوم شرکت نفت انگلیس و ایران تا ملی شدن صنعت نفت/بخش دوم

سه شنبه یازدهم دي ماه 1403زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری و تداوم شرکت نفت انگلیس و ایران تا ملی شدن صنعت نفت/بخش دوم

بخش دوم «زمینه‌های تاریخی شکل‌گیری و تداوم شرکت نفت انگلیس و ایران تا ملی شدن صنعت نفت» به قلم یونس صادقی کارشناس مدیریت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت در اختیار مخاطبان قرار می‌گیرد.

در بخش نخست مقاله روند تاریخی شکل گیری شرکت نفت انگلیس و ایران و تداوم آن تا دوره دکتر محمدمصدق پرداخته شد. در جستار پیش رو ساختار سازمانی شرکت و اقدامات رفاهی نظیر ورزش، بهداشت و درمان مورد بررسی قرار گرفته است.

ساختارشرکت:

غالب مامورین عالی‌رتبه شرکت نفت انگلیس و ایران یا از بین افسران بازنشسته ارتش هند و یا از مامورین سیاسی انگلیس انتخاب می‌شدند. در ابتدای کار شرکت نفت انگلیس و ایران، یک شرکت تجارتی به نام «استریک اسکات» تشکیل شده بود که عهده‌دار اداره کردن امور شرکت بود. مدیران این شرکت بیشتر عضو هیئت مدیره شرکت نفت انگلیس و ایران بودند و شرکت استریک اسکات هرسال کمیسیون گزافی از شرکت نفت انگلیس و ایران می‌گرفت که کارهای اداری آن را در ایران اداره نماید. وقتی لردکدمن به ریاست هیئت مدیره شرکت نفت رسید این را متوقف کرد. (فاتح، 1335: 279) میلسپو در سفر اول خود سعی کرد کنترل کارهای شرکت نفت را به دو قسمت فنی و مالی تقسیم کند و امور فنی را تحت نظر وزارت پیشه و هنر و قسمت مالی را به عهده وزارت دارائی قرار دهد (همایونفر، 1324: 113) بنا به اطلاعات سال 1324/ 1945 مقر اصلی شرکت در لندن و مرکز اداره امور شرکت در تهران و مرکز اصلی اکتشافات در خرمشهر بود ( همایونفر، 1324: 31)

در سال 1308/ 1929 عده زیادی از ساکنین بنادر جنوب ایران به آبادان مهاجرت کرده و در جستجوی کار رقابت شدیدی بین آنها به وجود آمد. شرکت از این رقابت حداکثر استفاده را کرده و دستمزد ناچیزی به کارگران خود می‌داد. فقدان خانه و مسکن و دستمزد کم و هجوم مهاجرین برای تحصیل کار بالاخره منجر به اعتصابی شد که قوای دولتی آن را درهم شکست پس از آن دولت از شرکت خواست تعدیلی در دستمزد کارگران بشود و پس از مدتی شرکت حاضر شد که حداقل دستمزد کارگران غیرفنی را روزی را 5 ریال قرار دهد و دستمزد کارگران فنی را نیز به همان تناسب افزایش دهد (فاتح، 1335: 424-430) اما نارضایتی از نحوه دستمزدها باعث شد که در 1920 اعتصابات کارگران خارجی منجر به این شد که کنسول انگلیس در بوشهر با کشتی جنگی با عده نظامی وارد بندر شد و باعث نقض حاکمیت ملی شد (همایونفر، 1324: 114)

اعتراضات نسبت به مدیریت انگلیسی‌ها در بین کارکنان پالایشگاه آبادان همواره وجود داشته است (برای نمونه نک: صادقی «روایت یک پرسنل ایرانی شرکت نفت انگلیس و ایران از نحوه مدیریت انگلیسی‌ها» منتشر شده در سایت مدیریت موزه ها صنعت نفت، اسناد پرسنلی کارمندی پالایشگاه آبادان، آرشیو مرکز اسناد صنعت نفت، پرونده ابراهیم کاووسی، شماره کارمندی 3404) از سال 1923 شرکت نفت انگلیس و ایران مراکزی برای تربیت کارگران و آموختن فنون مختلف به آنها ایجاد کرد. در سال 1931 عده کارکنان شرکت نفت انگلیس و ایران در ایران بالغ بر بیست‌هزار نفر بود و کم‌کم شرکت به فکر افتاد که برای کارکنان ایرانی خود خانه و مسکن ساخته و رفاه آنها را فراهم آورد. (فاتح، 1335: 282)

در حوزه آموزش شرکت نفت چند مدرسه ابتدائی در آبادان و مسجدسلیمان ساخته و تحویل وزارت فرهنگ داد و در آبادان یک اموزشگاه فنی ساخت که دیپلمه‌های مدارس متوسطه را در آن پذیرفته و پس از چهار سال تحصیل مهندسی قابلی از آن استخراج می‌گشتند. یک آموزشگاه حرفه‌ای شبانه‌روزی هم در آبادان ایجاد کرد که جوانان پس از اتمام تحصیلات ابتدائی به آن وارد شده و پس از چندسال تحصیل و عمل کارگران فنی لایق از آب در می‌آمدند (همان، 311)

در حوزه ورزش نیز شرکت نفت بر روی ورزش‌های همگانی مانند دومیدانی و ورزشهای تیمی مانند فوتبال و تنیس و والیبال و ورزشهای فردی مانند راگبی، هاکی و گلف تمرکز کرد (The NAFT, number1, january1928:45) و مسابقات فوتبال بین انگلیسی‌ها و ورزشکاران مسجدسلیمان و آبادان انجام می‌گرفت. بهداشت:

درحوزه بهداشت و درمان، سال 1903 پزشکی به نام درسائی از پارسیان هند در چیاسرخ (برای چیاسرخ نک: The NAFT, number5, August 1934: 3) خدمات پزشکی ارائه می‌داد. با برگشت درسائی به هند، شرکت نفت انگلیس و ایران فردی به نام موریس وای‌یانگ را در سال 1907 استخدام نمود. پس از ورود یانگ به ایران، او در ماماتین نزدیک رامهرمز که مقر دفتر مرکزی میدان های نفتی بود مستقر شد و از آنجا به طور منظم به مسجدسلیمان رفت و آمد داشت (فلور، 1397: 14؛ ←قس: فاتح سال 1909 را سال ورود یانگ به ایران دانسته است. ص260) درمانگاه ماماتین یک کلبه گلی بود و عمده کارهای پزشکی در یک چادر نزدیک آن انجام می‌گرفت. در پائیز سال 1907، شرکت نفت انگلیس و ایران کلیه تجهیزات و کارکنان پزشکی خود را به مسجدسلیمان منتقل کرد. در ابتدا امور پزشکی و بهداشتی در چادرها انجام می گرفت ولی به مرور ساختمان دواخانه ساخته شد.

در سال1909 از طرف شرکت نفت اتاق های بیشتری به دواخانه اضافه شد. همچنین توصیه های پزشکی و بهداشتی، داروهای مجانی و اعمال جراحی رایگان باعث ارتباطات مثبت بین شرکت با روسای قبایل و عشایر و حکومت های محلی گشت. شرکت نفت هم از این شرایط استفاده کرده و یانگ را مامور پزشکی و سیاسی منطقه کرد (فلور، 1397: 17) دکتر یانگ رئیس کل اداره تامینیه شرکت شد (فاتح، 1335: 424-430) و تاثیرگذاری او به نحوی بود که در سال 1914 جلوی آسیب رسانی به میدان های نفتی از طرف شورشیان عرب را گرفت (فلور، 1397: 18) پس از جنگ جهانی اول، شرکت معاونی برای او به نام الکینگتن استخدام کرد. این شخص پس از اینکه در مقابل اعتصابات کارگران آبادان ایستاد و بخشی از کارگران را به هند فرستاد به سمت معاون کل شرکت و اندکی بعد به ریاست کل شرکت در ایران منصوب شد. (نک: shafiee,2018: 130؛ فاتح، 1335: 424-430)

در سال 1914، یانگ پیشنهاد ساخت بیمارستان میدان در مسجدسلیمان را داد که در سال 1918 با گنجایش 24 تخت به بهره برداری رسید به علاوه دواخانه های کوچک در نقاط مختلف میدان های نفتی تاسیس شد (فلور، 1397: 20-21) آوازه و شهرت بیمارستان به اندازه ای بالا گرفت که در سال1924، رضاخان برای درمان به این بیمارستان آمد و مدتی بستری گردید (فلور، 1397: 22) در سال 1921 شرکت نفت ،بیمارستان جدید در اهواز ساخت که از نظر تجهیزات، تعداد کارکنان و ظرفیت، همانند بیمارستان های شرکت در مسجدسلیمان و آبادان بود (فلور، 1397: 26) پس از جنگ جهانی اول، بیماری طاعون از هندوستان به آبادان سرایت کرد و عده زیادی از مردم تلف شدند پس شرکت آب لوله برای اهالی شهر تهیه و اصلاحی در وضع بهداشت شهر نمود (فاتح، 1335: 424-430) شرکت نفت دست به اقدامتی نظیر مایه‌کوبی، گندزدائی خانه‌ها زد و اقدامات عملیاتی مثل سازماندهی سیستم فاضلاب منازل، لوله کشی آب آشامیدنی، بازرسی از موادغذائی و ساخت بازاری تمیز برای خرید و فروش سبزیجات را انجام داد.

با گسترش بیماری مالاریا اقدامات شرکت نفت از سال 1924 حنبه تحقیقاتی یافت و تاکید به از بین‌بردن پشه ملاریا و مکان‌های زاد و ولد آنها شد. به علاوه تولید نفت نیز اثر مثبتی بر پیشگیری از مالاریا داشت (فلور، 1397: 34) از سال 1929 به مرور قسمت بهداری بیمارستان‌های آبادان و مسجدسلیمان به وسیله اضافاتی که شرکت نفت نگلیس و ایران به آنها شده بود مجهزتر گشت و درمانگاه‌های متعددی ایجاد شد (فاتح، 1335: 282) از سال 1950 به بعد اقدامات شرکت نفت برای مبارزه با مالاریا شامل سم‌پاشی در همه منازل آبادان، حشره‌زدائی در حمام‌ها، تمیزکردن جوی‌ها و ریختن نفت در آب‌ها جهت از بین بردن لاروها بود. افزون براین شرکت، پس ماند خانه‌ها را جمع‌آوری کرده و می‌سوزاند و همچنین پنجاه درصد بودجه شهرداری را به منظور امور بهداشتی، هزینه کرد (فلور، 1397: 35.)

منابع و ماخذ:

ابطحي، عليرضا، نفت و بختياري، موسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران، تهران، 1393؛ ایوانف، م.س. تاریخ نوین ایران، ترجمه حسن قائم پناه، انتشارات حزب توده ایران، 1356؛ آذرشین، سیدامیر، مسجدسلیمان صدسال پس از کشف نفت، تهران، هرمزد، 1393؛ آهنجيده، اسفنديار، ايل بختياري و مشروطيت، انتشارات ذره بين، قم، 1374؛ تاریخچه شش قرارداد مربوط به نفت ایران، شرکت ملی نفت ایران، 1344؛ ترکمان، محمد، نامه های دکتر مصدق، نشر هزاران، تهران، 1375؛ جعفری قنواتی، محمد، نشر قطره، تهران، 1380؛ جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد 1332 به انضمام تحقیقات جدید درباره کودتا ، تهران، بی تا؛ ساتُن، الوِل، نفت ايران، ترجمه دكتر رضا رئيس طوسي، موسسه انتشارات صابرين، تهران، 1372؛ ستوده تهراني، علي اصغر، نگاهي كوتاه به صنعت نفت، چاپخانه رشديه، 1371؛ شجیعی، زهرا، نخبگان سیاسی ایران،ج4 انتشارات سخن، تهران، 1383؛ صادقی، یونس،« روايت يك پرسنل ايراني «شرکت نفت انگلیس و ایران» از نحوه مديريت انگليسي‌ها»، متشر شده در سایت مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت، اسناد پرسنلی کارمندی پالایشگاه آبادان، آرشیو مرکز اسناد صنعت نفت، پرونده ابراهیم کاووسی، شماره کارمندی 3404؛ عامری، هوشنگ، از رضا شاه تا محمد رضا پهلوی: خاطرات میرزا جواد خان عامری، شرکت مطالعات و نشر کتاب پارسه، تهران، 1388؛ فاتح، مصطفي، پنجاه سال نفت ايران، انتشارات شركت سهامي چهر، تهران، 1335؛ فرمانیان، منوچهر، از تهران تا کاراکاس نفت و سیاست در ایران، نشر تاریخ ایران، تهران، 1378؛ فلور، منظری فراموش شده از تاریخ اجتماعی صنعت نفت ایران: بررسی موردی، پیدایش زیرساخت اولیه پزشکی در خوزستان، ترجمه اسماعیل نبی پور، ارائه شده در گردهمایی تاریخ بهداشت و درمان صنعت نفت ایران، 1397؛ قربان پور دشتكي، خدابخش، انگليس و بختياري، موسسه مطالعات تاريخ معاصر، تهران، 1390؛ کریمی، بهنام، آسیب شناسی نهضت ملی ایران، قصیده سرا، تهران، 1385؛ گارثويت، جن.راف، تاريخ سياسي اجتماعي بختياري، ترجمه مهراب اميري، آنزان، تهران، 1373؛ مجد، محمدقلی، رضاشاه و بریتانیا براساس اسناد وزارت خارجه آمریکا، ترجمه مصطفی امیری، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، بهار 1389؛ مذاکرات مجلس شورای ملی دوره شانزدهم،روزنامه (یومیه)رسمی کشور شاهنشاهی، سال ششم، شماره 1555، شنبه 3 تیرماه 1329، چاپخانه مجلس؛ مقداشي، زهير، تجزيه و تحليل مالي امتيازات نفتي خاورميانه(1965-1901)، ترجمه سيروس ابراهيم زاده، انتشارات پيروز، 1354؛ موحد، محدعلي، خواب آشفته نفت: از قرارداد دارسي تا سقوط رضاشاه، نشركارنامه، تهران، 1392؛ همو، خواب آشفته نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران، ج اول، نشر کارنامه، تهران، 1378؛ نطقهای دکتر مصدق در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی، ج 1،امیر کبیر، تهران، 1357؛ وزيري، شاهرخ، نفت و قدرت در ايران(از قنات تا لوله نفت)، ترجمه مرتضي ثاقب فر، موسسه انتشاراتي عطائي، تهران، 1380؛ ویلسون، آرنولد، یادداشت های روزانه یک افسر دیپلمات در جنوب غرب ایران، مترجم: فریور جوانبخت موثق، تهران، پیام امروز، 1396؛ هدايت مخبرالسلطنه، مهدي قلي خان، خاطرات و خطرات، شركت چاپ رنگين، تهران، 1329؛ همايونفر، ابراهيم، نفت در دنيا-ايران اقتصادي، سياسي، بي نا، 1324؛ هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، روزهای افتخار،نشر گفتار، تهران، 1375؛ ياوري، منوچهر،شهرمن مسجدسليمان، نشراكنون،تهران، 1387

A CHRONOLOGY OF THE IRANIAN OIL INDUSTRY NATIONAL IRANIAN/ Atabaki. Touraj and Etc, working For oil, palgrave macmillan, 2018/ Bamberg,JH, The History of the British Petroleum Company, The Anglo-Iranian years, 1928-2954, vol2, London, Cambridge university press,  1995-96/ Oil in iran, The Iranian petroleum Institute, 1971/ Our industry, the british petroleum company limited. Britannic House, Finsbury circus, London, E.C, 1959/ Our industry: Anglo-Iranian oil company, Second edition, britanic house. Finsbury circus. london E.C. central plannino, pepartment. June, 1949/ Shafiee, katayoun. Machineries of oil (An Infrastuctural History of BP in Iran), The MIT press Cambridge, Massachusetts London, England, 2018/ The NAFT.AP.O.C. magazine publishead in the interests of the staffs of the ANGLO-PERSIAN oil co.LTD. VOL.IV. number2, march 1928/ The NAFT.AP.O.C. magazine publishead in the interests of the staffs of the ANGLO-PERSIAN oil co.LTD. VOL.IV. number1, january1928/ The NAFT.AP.O.C. magazine publishead in the interests of the staffs of the ANGLO-PERSIAN oil co.LTD. VOL.Ix. number1, January, 1933/ The NAFT.AP.O.C. magazine publishead in the interests of the staffs of the ANGLO-PERSIAN oil co.LTD. VOL. x. number5, August 1934