در مرکز اسناد نفت چه می گذرد؟

مرکز اسناد صنعت نفت ایران با جدیت و پشتکار کارشناسان خود، در پی شناسايي، گردآوری، طبقه ‌بندی، ساماندهی، بازیابی، آسیب‌شناسی، ترمیم، حفاظت و نگهداری اسناد صنعت نفت، برای بهره‌برداری نویسندگان، پژوهشگران و علاقه ‌مندان این حوزه است.

در حال حاضر، بيش از 150 هزار برگ سند با موضوعات تاریخی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، جغرافیایی، معماری و تأسیساتی، در انواع پرونده‌های پرسنلی، نقشه‌های جغرافیایی، مخابراتی، تأسیساتی و ساختمانی، پلان موقعیت پالایشگاه‌ها، کتابچه‌هایی با موضوع نقشه‌برداری، لرزه‌نگاری و اکتشاف، گزارش‌های اداری، عکس، اسلاید، نگاتیو، فیلم، فیلمنامه و... در آرشیو این مرکز وجود دارد.
بی‌تردید، بخش مهمی از این اسناد (در همه انواع خود؛ دیداری - شنیداری و ...)، به دلایل مختلفی از جمله قدمت و شرایط نامناسب نگهداري و آلودگی‌های محیطی (دما، رطوبت، نور، گازهای آلاینده و ...) در معرض آسیب قرار گرفته است. از این رو کارشناسان مجرب واحد آسیب‌شناسی و مرمت که از مهم‌ترین بخش‌های زیرمجموعه مرکز اسناد به شمار می‌آید، با انجام آسیب‌شناسی، ضدعفونی و گردگیری، شرایط حفاظت و نگهداری از اسناد را مهیا می‌کنند.
برای آشنایی بیشتر با این بخش باید یادآور شویم که مرمت اسناد کاغذی، به مجموعه عملیاتی اطلاق می‌شود که به کاهش فرسودگی اثر و در نهایت، پایداری بلندمدت آن بینجامد. اعمال روش‌های علمی و اصول درمان، مرمت، استحکام‌بخشی و سرانجام، نگهداری صحیح سند، در حفاظت بلندمدت آن مؤثر خواهد بود.

بخشی از این مراحل شامل درمان، مرمت و استحکام‌بخشی، صرفاً توسط حفاظتگران آثار کاغذی - که در واقع شاخص‌ترین و اجرایی‌ترین بخش حفاظت این آثار را دربر می‌گیرد- با رعایت اصول صحیح انبارکردن، حمل‌ونقل و جابه‌جایی آثار و ایمن‌سازی محیط صورت می‌پذیرد و در نهایت، نحوه صحیح نمایش این آثار توسط جمعداران اموال فرهنگی، موزه‌داران، کتابداران، مسئولان آرشیوها و... به سهولت ممکن خواهد شد.

اسناد و مدارک این مرکز از آنجا که از میراث ماندگار تاریخی و دارای قدمتی طولانی است، دچار آسیب‌های شدید فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک شده و باید به سرعت با اقداماتی همچون ضدعفونی و گردگيري، حذف اسیدیته، ترمیم و ساپورت، مقاومت کاغذ را افزایش داد. پس، در این مرحله، می‌توان اسناد و مدارک مذکور را از نظر نوع آسیب و قدمت به این ترتیب در الویت ترمیم قرار داد:

1- ضدعفونی آثار آلوده

2- آثاری که نیاز مبرم به گردگیری و اسیدزدایی دارد

3- استحکام ‌بخشی اسناد به دلایل آسیب‌های بیرونی و درونی

4- سمپاشی محیط قبل از چيدمان اسناد در آرشيو

به ‌طور کلی آسیب ‌شناسی و مرمت به سه بخش عمده تقسیم می‌شود:

1- بخش ضدعفونی و تنظیف: این بخش، وظیفه پاکسازی اسناد و کتب از آلودگی‌ها و سترون‌کردن آنها را به عهده دارد که در واقع، می‌توان همان مرحله حفظ بهداشت در علوم پزشکی را برای آن در نظر گرفت. عمل پاکسازی قسمت‌های آسیب‌دیده و رفع عوامل بیماری‌زا در اسناد و نیز تا حد زیادی، واکسیناسیون در برابر عوامل آلاینده بعدی در این بخش انجام می‌گیرد. در مواردی نیز حتی پس از انجام مراحل ضدعفونی، اسناد آسیب‌دیده باید پس از سترون‌شدن، مدتی در اتاق‌های قرنطینه قرار گیرند تا موادی که به منظور ضدعفونی و آفت‌زدایی بدان آغشته شده‌اند، از درون آنها خارج شود.

همچنین، طی بازدیدهایی که از مخازن اسناد و کتب توسط کارشناسان آسیب‌شناسی به عمل می‌آید، اسناد آسیب‌دیده و بیمار جداسازی می‌شود و عمل قرنطینه در مورد آنها نیز صورت می‌گیرد تا بدین‌ترتیب، بیماری به سایر اسناد و کتب سرایت نکند.

اگر اقداماتی که برای حفاظت و نگهداری اسناد صورت می‌گیرد کافی و مداوم نباشد، احتمال بروز آلودگی‌‎های مختلف از جمله عوامل بیولوژیکی روی سند بسیار است. بنابراین، باید روش‌های صحیح و بی‌خطر برای نیل به اهداف حفاظتی دنبال شود. یکی از عملیات ضروری در مورد اسنادی که حائز اهمیت شناخته شده‌اند، نگهداری، تنظیف و ضدعفونی کردن آنها است.

برای جلوگیری از انتقال آلودگی‌هایی که احتمالاً هر سند با خود به همراه دارد، قبل از ورود باید آن را برطرف و سپس، مجوز ورود به آرشیو را صادر کرد. اسنادی که از قبل در آرشیو نگهداری می‌شدند، نیز باید به ترتیب مورد تنظیف و ضدعفونی قرار گیرند و پس از پاکسازی محل قرارگیری آنها، دوباره به آرشیو برگردانده شوند.

2- آزمایشگاه تخصصی آسیب‌شناسی و اصلاح اسناد: زوال و فساد کاغذی که برای نگارش و چاپ در طی چند قرن گذشته به کار رفته است، امری کاملاً بدیهی می‌باشد. در موارد خاصی دیده شده است که کاغذ کتاب‌ها و اسنادی که هنوز مدت طولانی از عمرشان نگذشته نیز به زردی گراییده و شکننده شده است؛ این تغییرات به دلیل ترکیبات شیمیایی کاغذ و مرکب مصرفی صورت می‌گیرد و تا حد زیادی نیز زاییده شرایط نامطلوب مخازن و گنجینه‌هاست، زیرا در محیط زندگی انسان، آفت‌های متعددی وجود دارد که آن قسمت از اندیشه بشر را که بر روی اوراق متشکل از مواد گیاهی و یا حیوانی نقش بسته است، از بین می‌برند. بنابراین، نگهداری اسناد نه‌تنها مستلزم ایجاد شرایط مطلوب در محیط است، بلکه انجام روش‌های حفاظتی خاص نیز امری ضروری محسوب می‌گردد.

برای نیل به این هدف، واحد تخصصی ویژه‌ای که وظیفه کنترل و نظارت بر نگهداری اسناد در مخازن و نیز رفع آسیب‌های وارده را بر عهده دارد و تا حد امکان، با اعمال روش‌هایی، از آسیب‌های احتمالی آینده پیشگیری می‌کند، در مرکز اسناد صنعت نفت مستقر گردیده است.

با این توصیف، پس از انجام عمل ضدعفونی، اسناد به آزمایشگاه آسیب‌شناسی منتقل می‌شود تا کلیه عوامل بیولوژیکی و شیمیایی مخرب مورد بررسی قرار گیرد و تا حد امکان برطرف گردد - البته، در مواردی که به نمونه آلاینده نیاز باشد، قبل از ضدعفونی، عمل نمونه‌برداری و کشت انجام می‌شود. در واقع، این بخش، وظیفه تشخیص آسیب‌های وارده به اسناد از طریق مطالعه و پژوهش بر روی عوامل تأثیرگذار و نظارت بر روش نگهداری آنها را به عهده دارد.

عوامل بیولوژیکی شامل انواع قارچ‌ها، باکتری‌ها، حشرات و عوامل شیمیایی همچون مرمت‌های غیراصولی که بر روی اسناد اعمال شده است، لکه‌های ناشی از مواد مختلف بر روی اسناد و نیز تغییر ساختار شیمیایی کاغذ در اثر اسیدی‌شدن، از جمله مواردی است که در آزمایشگاه آسیب‌شناسی مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد و نسبت به برطرف‌کردن آن اقداماتی صورت می‌گیرد.

بازدیدهای ادواری از مخازن آرشیو و کنترل آلودگی اسناد و کتب در حیطه وظایف کارشناسان این آزمایشگاه می‌گنجد.

3- مرمت فیزیکی:

آسیب‌هایی که بر اسناد و مدارک وارد می‌شود، درونی و یا بیرونی است. آسیب‌های درونی به دلیل استفاده از خمیرهای مکانیکی است که از قرن 18 میلادی به بعد در ساخت کاغذ به کار برده شد؛ در این شرایط، کاغذ به سرعت دچار سستی و تردی می‌شود و به مرور با ایجاد شکاف‌هایی در میان تار و پود الیاف و از بین رفتن آهار اصلی کاغذ، افزایش آهار و حذف ضایعات اسیدی و استحکام ‌بخشی دوباره آن ضرورت می‌یابد. آسیب‌های بیرونی (شرایط محیطی) وارده بر اسناد و مدارک باعث ایجاد پارگی، پوسیدگی و ... می‌شود. در بخش مرمت فیزیکی با استفاده از کاغذهای تیشو در گرم‌ها و مقادیر مختلف و چسب سلولزی، ساپورت و ترمیم می‌ شود.

با این توصیف، آسوده‌ خاطریم که تاریخ مستند صنعت نفت ایران، در کمال امنیت و با رعایت استانداردهای آسیب‌شناسی و مرمت، در این مرکز محفوظ و آرشیو می‌ شود.

فاطمه ترکچی