پمپ بنزین دروازه دولت؛ دريچه اي به گذشته تهران

پمپ بنزين دروازه دولت از جمله جايگاه هاي قديمي پمپ بنزين در تهران است كه در حال حاضر مرمت و بازسازي آن براي تبديل به يكي از موزه هاي نفت در دست انجام است. يادداشت حاضر با نگاهي به تاريخچه اين جايگاه، برخي مسائل و حوادث حاشيه اي مرتبط با آن را بررسي مي كند كه خواندنش خالي از لطف نيست.

دروازه دولت نام یکی از قدیمی ترین دروازه های شهر تهران بود که تا دوره محمد شاه قاجار با نام "دروازه اسد الدوله" شناخته می شد و از دوره ناصر الدین شاه به بعد به دروازه دولت معروف شد.

جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت

این مکان كه در تقاطع خیابان های انقلاب و سعدی واقع است در دوره پهلوی اول همچون دروازه های دیگر تهران، تخریب شده و اکنون تنها نامي از آن بر جاي مانده است. سخن در مورد تاریخچه این منطقه، دروازه دولت و خیابان سعدی یا همان خیابان "لُختی" ها بسیار است، اما آنچه که به آن خواهیم پرداخت "جایگاه قدیمی پمپ بنزین دروازه دولت" است که همچنان بازگوکننده بخشی از خاطرات گذشته پايتخت ايران است.

دروازه دولت در زمان پهلوی اول

بعد از ورود اولین اتومبیل به ایران توسط مظفرالدین شاه در سال 1281 خورشیدی، تمایل برای استفاده از این وسیله روز به روز در بین مردم افزایش یافت. استفاده مردم از اتومبیل سبب شد تا بنزین نیز به بازار راه پیدا کند، ابتدا يك شرکت انگلیسی، بنزین را توسط دکان های نفت فروشی، خواربار فروشی و سرایداران گاراژها در شیشه های نیزه ای (که این اواخر جهت آب لیمو و آب غوره استفاده می شد و هنوز هم در بعضی خانه ها پیدا می شود) در دسترس مردم گذاشت، سپس شیشه ها به پیت های حلبی معروف به پیت بنزینی با گنجایش 15 لیتر تبدیل شد. 

"از طرفی دیگر روسیه با راه اندازی شرکتی با نام "پرس– آذ– نفت" در تهران، واقع در خیابان امیرکبیر و شرکت انگلیسی بریتیش پترولیوم (B.P) در خیابان امام خمینی (سپه سابق) نبش خیابان استخر، اقدام به فروش نفت و روغن نمودند» (نقل از كتاب "این اتولی که من می گم، تاریخچه اتومبیل در ایران"، حسینی، عباس، 1389: 16).

يکی از نکات جالب در مورد نفت و بنزین تولید شده توسط شرکت نفت انگلیس و ایران آن است که مردم محصولات این شرکت را بنزین پارس می نامیدند،  B ابتدای بنزین و P ابتدای پارس.

اعلان نفت و بنزین پارس 1307

با افزایش مصرف بنزین، از آنجا كه خرید بنزین با ظرف به صرفه نبود، همچنين به سبب خطرات ناشی از نگهداری بنزین در ظرف، رفته رفته، اولین پمپ های بنزین ها شکل گرفت. هرچند در مورد تاریخ احداث اولین پمپ بنزین های ایران صحبت بسیار است، اما تلمبه بنزینی که بیش از یک قرن قدمت دارد و در موزه سنجش تبریز نگهداری می شود می تواند دلیلی بر وجود پمپ بنزین در آن زمان باشد.

اعلان نفت و بنزین پارس 1308

«اولین پمپ بنزین تهران در خیابان اعیان نشین امیریه، چهار راه گمرک ساخته و افتتاح شد. انتخاب اين مكان براي احداث پمپ بنزين، بیشتر به دليل سکونت رجال مملکتی در این محله بود. دومین پمپ بنزين در خیابان بوذرجمهری، ایستگاه درخوانگاه، سومی در خیابان سعدی، دروازه دولت، چهارمی میدان بهارستان، مقابل مطبعه (چاپخانه) مجلس و پنجمی در خیابان سی متری نظامی (کارگر فعلی) نزدیک چهار راه لشگر بود. و به همین ترتیب تا سال 1330 تعداد ده پمپ در تهران مشغول به کار گردیدند و شرکت نفت اقدام به شماره گذاری آنان نمود» ( این اتولی که من میگم، تاریخچه اتومبیل در ایران، حسینی، عباس، 1389: 168).

فهرست پمپ بنزین های تهران 1310 خورشیدی

اما جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت در تقاطع خیابان انقلاب – سعدی، سر کوچه فیات واقع شده، چرا كه در گذشته در این کوچه نمایندگی فیات قرار داشته است. بنای اصلی این جایگاه آجرنما بوده که با کاشی های هفت رنگ و معرق تزئین شده است.

کاربرد این پمپ بنزین  و از همه مهم تر موقعیت آن در شهر باعث شده این مکان شاهد بسیاری از حوادث تاریخی معاصر نیز باشد که از آن جمله می توان به دوران ملی شدن صنعت نفت اشاره کرد.

در سال 1330 خورشیدی عده ای از مردم در حمایت از دکتر مصدق و قانون ملی شدن صنعت نفت، به جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت رفتند و پرچم سه رنگ ایران را بالا بردند. آنان همچنين کلمه شرکت نفت انگلیس را از تابلو حذف و نفت ایران را باقی گذاشتند.

سند مربوط به حذف نام شرکت نفت انگلیس در سال 1330 خورشیدی
از جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت توسط مردم

جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت اگر چه بارها از نظر ظاهري دچار دگرگونی های اساسی شده است، اما به نظر می رسد که نسل های مختلفی از تلمبه های بنزین، خودروها و ... را به خود دیده است. اين جايگاه تنها یادگار بجا مانده از آن دوران است که تغییر کمتری در نمای خود دارد و ساختمان اصلی آن با نمای آجری و کاشی های معرق و هفت رنگش به همان صورت اولیه باقی مانده است. بعلاوه وجود یک شعبه فروشندگي نفت و فرآورده هاي آن همچون گازوئیل، امشی و ... در کنار این جایگاه بر اهمیت آن افزوده است.

محسن افتخاري

موزه ها و اسناد صنعت نفت ايران