موزه های صنعت نفت، تحقق یک آرزوی دیرینه

بخش اول، موزه هاي نفت آبادان

مقدمات راه اندازی موزه های صنعت نفت ایران با حکم وزیر نفت در تاریخ 22 دیماه 1392 فراهم آمد. مهندس زنگنه با انتصاب دکتر نعمت الهی به عنوان مجری طرح موزه های صنعت نفت، به ايشان ماموریت داد تا با تشکیل کارگروهی مرکب از صاحب نظران و کارشناسان برجسته و بهره برداری از نتایج مطالعات موارد مشابه در سراسر جهان، برای پیشبرد طرح ایجاد موزه های نفت کشور اقدام کنند، اما این مهم در تداوم تلاشی بود که از دوران قبلی حضور تیم كنوني مدیریت وزارت نفت، از ابتدای دهه هشتاد شروع شده بود و از سال 1384 دچار وقفه ای هشت ساله شد!

اين بار اما ققنوس موزه های نفت از خاکستر خود برخاست تا تحقق آرزوی دیرینه علاقه مندان و فعالان حوزه تاریخ و گردشگری صنعت نفت باشد؛ تلاشی برای ثبت و ضبط یک قرن فعالیت صنعت نفت در ایران که جای خالی آن احساس می شد.

ساخت موزه ها در سه محل: مسجد سلیمان، آبادان و تهران در دستور کار قرار گرفت. اقدامات خوب مطالعاتی و مقدماتی در ساخت این موزه ها به سرعت و البته با دقت در حال انجام است و از این میان آماده شدن نسبی موزه آبادان برای افتتاح در سال جاری، نوید بخش افتتاح این موزه و ایجاد ارزش افزوده و کارآفرینی مستقیم و غیرمستقیم در حوزه گردشگری به عنوان یکی از عرصه های ایجاد اقتصاد درون زا و کارآفرین است.

* موزه نفت عملاً در چند نقطه مختلف از این شهر راه اندازی می شود: ساختمان نیروگاه شماره یک پالايشگاه آبادان، پمپ بنزین آبادان، به عنوان نخستین جایگاه سوخت كشور، آموزشگاه فنی و حرفه ای، اسکله های شماره یک تا یازده پالایشگاه آبادان (محل نگهداری جرثقیل های اکوان و گوگرد) و خانه های تشریفاتی شامل سه خانه در منطقه بریم، از جمله این مناطق هستند.

بدون شک، مقدمه ضروری برای هر پروژه اجرایی موفق، مطالعه و تحقیق مناسب پیرامون عناصر و موارد مرتبط با آن موضوع بوده و هیچ پروژه عملیاتی و اجرایی مطلوب و موفق را نمی توان یافت که مستند و بر مبنای یک سناریو و "نقشه راه" مناسب نباشد.

موزه نفت آبادان نیز پشتوانه مطالعاتی و علمی ارزشمندی دارد که بیانگر حساسیت کارفرما، دانش، علم و تجربه مشاور در این زمینه است. بازخوانی سناریو و طرح مطالعاتی موزه نفت آبادان در آستانه افتتاح این موزه در آینده نزدیک، تلاش های ارزشمند مجموعه فعالان این عرصه را به خوبی نشان می دهد. خصوصاً این که افتتاح این موزه در سرزمین شهید پرور و مقاوم آبادان و در سال اقدام و عمل برای تحقق اقتصاد مقاومتی، گویای تلاش و اهتمام وزارت نفت در این زمینه است.

خدمات مطالعاتی جهت اجرای طرح اجرایی موزه نفت آبادان در پنج بخش و با دو هدف اصلی تدوین شده است. نخست؛ پاسخ گویی به پرسش ها و موضوعات عمدتاً کیفی که در شرح خدمات پیش بینی شده، و دوم؛ (که از جحاتی پر اهمیت تر از هدف نخست است) شرح مسایل عمدتاً کیفی مرتبط با فهم، ماهیت، محتوا و سناریوی موزه نفت آبادان که در کنار موزه مسجد سلیمان و موزه تهران، از جمله موزه های سه گانه نفت است که برای نخستین بار در کشور در حال اجرا هستند.

در بخش نخست مطالعات امکان سنجی و پی ریزی و تدوین سناریو، با توجه به تعریف مسئله، طبقه بندی اسناد فرا دستی همچون سند چشم انداز بیست ساله کشور، برنامه های پنجم و ششم توسعه و طرح تفصیلی شهر آبادان و با مطالعه تطبیقی سوژه با این اسناد فرادستی به انجام رسیده است.

چشم انداز، اهداف و رویکرد مواجه با موضوع، شامل شرح ماموریت موزه نفت آبادان، مخاطب شناسی و رویکردها، چشم انداز موزه و ارزش های محوری و نهایتاً اهداف موزه در دو بخش راهبردی و کلان، مجموع مطالعات به عمل آمده در بخش نخست از طرح مطالعاتی موزه نفت آبادان است.

ماموریت این موزه در قالب سه محور اصلی اعلام شده است. اول؛ فرهنگ سازی، ارتقاء فرهنگی و فرهنگ عمومی، ترویج و آموزش مستمر رفتارهای مطلوب فرهنگی در حوزه صنعت نفت. دوم؛ گسترش پژوهش در شاخه های مختلف و مرتبط با صنعت نفت و سوم؛ ایجاد زمینه های آموزش صنعت نفت با بیان موزه ای و با تمرکز بر کودکان و نوجوانان.

بر اساس این ماموریت تعریف شده و با توجه به سند چشم انداز و طرح تفصیلی شهر آبادان، موزه نفت این شهر موزه ای خواهد بود موثر بر ارتقاء فرهنگ نفت با محوریت نقش شهروندان. معرفي آبادان به عنوان یکی از شهرهای برتر آسیای جنوب غربی. پیشتاز در شناسایی، حفظ و حراست و معرفی میراث فرهنگی- صنعتی آبادان در حوزه نفت. موفق در ایجاد فضایی شاد و مفرح جهت جلب خانواده ها و آموزش های مرتبط با موزه برای کودکان و نوجوانان. حافظ عنوان موزه نفت در کشور و بانی گسترش تعامل سازنده با موزه های نفت در سراسر کشور (در آینده) و نهایتاً بهره مند از تجارت جهانی از طریق تعامل مستمر وموثر با موزه های نفت جهان.

جرثقيل اكوان

اهداف راهبردی ایجاد موزه نفت آبادان شامل؛ ارتقاء آگاهی عمومی از گذشته، اکنون و آتی صنعت نفت (استخراج، پالایش، فرآورده ها، مدیریت، رفتار، حماسه و...) گسترش پژوهش در شاخه های متنوع و مرتبط با نفت – فراهم سازی امکان ارتباط همگانی با صنعت نفت و ایجاد زمینه های آموزش همگانی موزه ها تعریف شده اند.

بخش دوم این طرح مطالعاتی به مطالعه موضوعی و محتوایی اختصاص داشته و پس از معرفی اجمالی محدوده موضوع و موقعیت آن در حوزه  فرهنگی، موزه  نفت را به عنوان یک فضای عمومی در شهر آبادان تحلیل و با انجام مطالعات پایه ای در حوزه زمین شناسی منطقه، لرزه  زمین ساخت محدوده آبادان، اقلیم آب و هوا، رطوبت و بارندگی و جنس خاک منطقه، نقشه راه اجرای ساختمان را در دسترس کارفرما (وزارت نفت) قرار داده است.

همچنین در این بخش با مطالعه تاریخچه موزه داری در جهان، تشکل های مرتبط با موزه ها و تعریف علمی موزه و انواع آن، نوع ارتباط موزه با مردم و شهر و مسایل فرهنگی بومی تبیین شده است.

توان سنجی ظرفیت های تاریخی موجود در صنعت نفت آبادان شامل؛ تاریخچه ساخت شهر آبادان، ملی شدن صنعت نفت از ابتدا تا پایان، جنگ تحمیلی و نفت و نهایتاً نقش نفت در ساختار اجتماعی و حیات شهری آبادان، پایان بخش دومین قسمت از طرح مطالعاتی موزه نفت این شهر است.

بدون شک طراحی و اجرای پروژه مهمی همچون موزه نفت آبادان، نیازمند معرفی و شناخت تجربه های جهانی و ملی در زمینه موزه داری و موزه های تخصصی نفت و گاز است. موضوعات مهمی که در سومین بخش از طرح مطالعاتی تحت عنوان "بررسی الگوها" مورد مداقه قرار گرفته است.

مروری بر الگوی محتوایی و شکلی در موزه های نفت نروژ، میری مالزی، اردول اردگاس، آلمان، لهستان، موزه و نمایشگاه بین المللی نفت ریگ در ایالت لوئیزیانای آمریکا همراه با موزه های نفت کانزاس، کالیفرنیا، تگزاس، شیکاگو، پرمین بیسین در همان کشور همراه با معرفی کوتاه موزه نفت کوتلاباروه در جمهوری استونی، موزه نفت فرانسه، موزه نفت و مجموعه دانشگاهی باکو در جمهوری آذربایجان و موزه ملی نفت آرژانتین الگوهای ارزشمندی را به عنوان تجربيات جهانی در اختیار سازندگان موزه نفت آبادان قرار می دهد. گو اینکه نگاهی به تجربیات ملی در ساخت و مدیریت موزه از نخستین نمونه ساخته شده در روزگار ناصرالدین شاه قاجار در ارگ سلطنتی بنام موزه همایونی تا موزه های امروز در این بخش مورد بازخوانی قرار گرفته است.

بخش چهارم طرح مطالعاتی مذکور به تعیین نقش و جایگاه دست اندرکاران و ذی نفعان اختصاص داشته و طی آن به موضوعاتی همچون مردم و موزه – نحوه جذب مردم به موزه و نهادهای مسئول در امر فرهنگ جامعه پرداخته شده است. تقسیم بندی مخاطبان بر اساس تجربیات ملی و جهانی در سه گروه کودک و نوجوان، بازدید کنندگان عمومی و بازدیدکنندگان تخصصی از نکاتی است که در این بخش تبیین شده است. ایجاد جذابیت برای گروه سنی کودک، گویا بودن برای مخاطبان و بازدیدکنندگان عمومی و تامین نیاز های علمی و تکنیکی مخاطبان خاص از دیگر موارد مورد تاکید در این بخش از مطالعات است.

همچنین در این بخش پیش بینی ارائه خدمات به معلولین جسمی و حرکتی علاقه مند به بازدید از موزه، اعم از اعمال تمهیدات در معماری ساختمان موزه از قبیل تعبیه آسانسور، احداث راه های شیب دار در اتصال سطح های دارای اختلاف تراز و غیره مورد تاکید قرار گرفته است.

تدوین سناریوی کلی موزه، بخش پنجم و پایانی طرح مطالعاتی مذکور را به خود اختصاص داده و در این بخش دو مدل پیشنهاد شده است. مهندسین مشاور تهیه کننده طرح مطالعاتی موزه نفت آبادان در پنج بخش تفصیلی و در حدود 360 صفحه تلاش نموده اند ابعاد مختلف احداث و اجرای موضوعی موزه نفت آبادان را مورد تحلیل و بررسی قرار دهند. از جمله توجه ایشان به موضوعاتی همچون نفت و دفاع مقدس که بدون شک موضوع حصر آبادان در آن لحاظ گردیده، همچنین پیشینه صنعت پالایش در خاورمیانه قابل توجه بوده و البته موارد دیگری نیز می توان بدان افزود که در پایان این یادداشت بدانها به اختصار اشاره شده است.

در این طرح مطالعاتی جرثقیل اکوان، آموزشگاه فنی و حرفه ایArtisan) (School ساختمان های قدیمی و تاسیسات رفاهی و خدماتی فرهنگی هنری در آبادان، از بخش هایی هستند که بدون شک برای بازدید کنندگان موزه صنعتی و شهر آبادان مفید خواهند بود.

موزه هاي نفت آبادان که به زودی به طور رسمی افتتاح و بهره برداری از آنها آغاز خواهد شد، عملاً در چند نقطه مختلف از این شهر راه اندازی می شوند. ساختمان نیروگاه شماره یک پالايشگاه آبادان، پمپ بنزین آبادان، به عنوان نخستین جایگاه سوخت كشور، آموزشگاه فني، اسکله های شماره یک تا یازده پالایشگاه آبادان (محل نگهداری جرثقیل های اکوان و گوگرد) و خانه های تشریفاتی شامل سه خانه در منطقه بریم از جمله این مناطق هستند. همچنین پیش بینی شده به مرور موزه گسترده تر شده و در نهایت و البته در بلند مدت "شهر موزه" آبادان طراحی و اجرا شود.

اسکله آبادان اصلی ترین بخش موزه است و ساختمان مرکزی موزه های نفت در سالنی به مساحت شش هزار متر مربع در این اسکله قرار دارد. اسکله صادراتی با دو جرثقیل اکوان و گوگرد و محلی برای بارگیری فراورده های نفتی در گذشته، از ظرفیت بالایی برای احداث موزه اصلی برخوردار است. اکوان همان جرثقیلی است که علاوه بر ایفای نقش تاریخی برای متفقین در جنگ جهانی دوم، در دوران جنگ تحمیلی به دلیل اصابت گلوله توپ به زیر آب رفت و در سال 1373 به همت جمعی از نیروهای پرتلاش پالایشگاه آبادان از زیر آب خارج شد. آموزشگاه حرفه ای، نیروگاه برق شماره یک آبادان، همچنین اولین جایگاه سوخت شهر آبادان، از دیگر بخش هایی هستند که واجد ارزش های موزه ای بوده و در این طرح مورد توجه قرار گرفته اند.

در قسمت بعدي اين يادداشت به موزه هاي صنعت نفت در مسجد سليمان، خاستگاه نفت ايران، خواهيم پرداخت.

فرشید خدادادیان

مدرس دانشگاه