موزه های صنعت نفت، تحقق یک آرزوی دیرینه بخش دوم، موزه هاي نفت مسجد سلیمان

شكوفايي مسجدسلیمان با میراث نفت و گردشگری

موزه های در شرف احداث صنعت نفت در سه شهر آبادان، مسجد سلیمان و تهران که به همت اداره کل روابط عمومی وزارت نفت و با بهره مندی از کارشناسان و مشاوران مجرب ایجاد خواهند شد، براستی تحقق آرزوی دیرینه علاقه مندان به میراث و تاریخ صنعت نفت بوده و پس از بهره برداری، بدون شک کمک شایانی به اقتصاد گردشگری کشور و علاقه مندان این حوزه خواهد نمود.

ایجاد این موزه ها که در بخش پیشین با طرح مطالعاتی موزه هاي نفت در آبادان به اجمال آشنا شدیم، بر اساس علم روز موزه و موزه داری به عنوان رکنی مهم در اقتصاد گردشگری و توریسم و با رویکرد تاریخی و فرهنگی پایه گذاری شده است. در این بخش نگاهی کوتاه خواهیم داشت به "طرح جامع موزه های نفت مسجد سلیمان" اولین شهر نفتی ایران و خاورمیانه که بدون شک توسعه گردشگری صنعتی در آن موجب تحول در این شهر نفتی و تاریخی خواهد شد.

بنا به متن مندرج در اساسنامه و توصیف و تعریف ارائه شده توسط مجمع جهانی موزه ها، ایکوم (The International Council Of Museum) موزه یک موسسه غیرانتفاعی و دائمی در خدمت جامعه و توسعه آن است که بر عموم گشاده بوده و حفاظت، پژوهش، تعامل و نمایش میراث ملموس و غیرملموس بشری و محیط آن را به منظور آموزش، مطالعه و سرگرمی فراهم آورد.

با توجه به تعاریف و تقسیم بندی موزه ها، موزه هاي صنعت نفت در مسجد سلیمان را به دلیل ویژگی های خاص جغرافیایی و پراکندگی تاسیسات در نقاط مختلف شهر می توان موزه تخصصی و علمی پژوهشی شیء محوری دانست که در عین حال یک موزه محوطه ای نیز هست.

چنانچه می دانیم صنعت نفت ایران از دل چاه شماره یک مسجد سلیمان متولد شد و به سرعت رشد خود را آغاز كرد و در سراسر کشور گسترش یافت. پیش از آن، عده ای محدود از چشمه های خودجوش نفت این منطقه بهره می بردند، اما بعد از استخراج نفت از چاه شماره یک، مردم نقاط بسیاری در دنیا از آن بهره مند شدند. در پی این رخداد، مسجد سلیمان به یک شهر صنعتی تبدیل شد که بسیاری از اولین های صنعت نفت ایران و خاورمیانه در آنجا اتفاق افتاد و به مرور زمان و با کهنسال شدن این میدان نفتی و شرکت- شهر صنعتی، ارزشی تاریخی و موزه ای نیز پيدا كرد.

به دلیل تعدد و پراکندگی بسیاری از مظاهر اولین های صنعتی در ایران و خاورمیانه در این شهر و با عنایت به اسناد بالادستی و سیاستگذاری شورای راهبردی در امر موزه های صنعت نفت ایران، از بین تاسیسات، ابنیه و مراکز مختلف و متعدد تاریخی صنعتی در مسجد سلیمان، پنج محوطه موزه ای شامل چشمه های نفت سی برنج، چاه شماره یک، نیروگاه برق تمبی، کارخانه تقطیر و پالایشگاه و کارخانه گوگردسازی انتخاب و مطالعات و طرح موزه ها بر اساس این مراکز تدوین و ارائه گردید.

در عین حال، پیش بینی شده در موزه مرکزی نفت مسجدسلیمان (در پالایشگاه و کارخانه گوگرد سازی) فضاهای تاریخی و مهم دیگر موجود در شهر نیز به مخاطبان معرفی شود تا با این رویکرد، امکان جذب، تعامل و بیان تمام واقعیت های مرتبط با صنعت نفت و باور پذیر کردن مستندات و آثار برای مخاطبان فراهم گردد.

بر این اساس ضمن رعایت یک سناریوی خطی برای هر پنج موزه، پیش بینی شده در خصوص هرکدام از موزه ها نیز مطالعات و سناریوی مشخص تعریف گردد.

موزه محوطه ای چشمه های نفت "سی برنج"

محله "سی برج" در مرکز مسجد سلیمان نام خود را مانند دیگر محلات این شهر از اصطلاحات و عبارات برجای مانده از دوران حضور کاوشگران انگلیسی و زبان "ژارگون" (ورود اصطلاحات فني انگليسي به گويش محلي) به وجود آمده در منطقه گرفته است. "سی برنج"در حقیقت تغییر شکل یافته تلفط C Branch به معنای “واحد سی” (حرف c انگلیسی) بوده و به مرور و در محاوره مردم محلی تلفط "برنچ" به تلفط آشناتر "برنج" تغییر یافته است.

وجود چشمه های خود جوش نفت و تصاعد گاز در این منطقه که امروزه و با گسترش فضاهای شهری البته به معضل و مشکل زیست محیطی تبدیل شده، رخنمودی طبیعی و زمین شناسی از تصاعد نفت و گاز از خلل و فرج موجود در زمین به دلیل ساختار خاص منطقه از روزگار باستان تا کنون است و پیش از بهره برداری صنعتی محلی برای جمع آوری نفت از روی سطح آب موجود در جوی های ایجاد شده در منطقه بوده است.

چنانچه پیشتر و در کتاب "کاربردهای نفت و گاز در ایران باستان" و سلسله مقالات "سیال تاریخ ساز" در نشریه مشعل به تفصیل اشاره گردیده، بهره مندی انسان های روزگار باستان تا قبل از بهره برداری صنعتی از نفت و گاز در مناطق واجد معادن و مخازن نفتی، از طریق چشمه های خودجوشی بوده که نفت از آنها جاری می شده است. آنچه چشمه های خودجوش نفت سی برنج را در چرخه و تاریخ نفت اهمیت می بخشد، تداوم این بهره مندی از روزگار باستان تا ابتدای دوران قاجار است و این نکته مهم که در ابتدای کاوش نفت و در غیاب دانش ژئوفیزیک، در حقیقت همین چشمه های خودجوش نفت بوده اند که کاوشگران را برای انتخاب محل حفاری پرمرارت و سخت خود با استفاده از نیروی بخار و حفاری ضربه ای رهنمون کرده اند! با توجه به اینکه چشمه های خودجوش نفت سی برنج نقشی مقدماتی در چرخه مرتبط موزه های مسجد سلیمان دارند، طرح جامع مطالعاتی مفاهیمی چون موارد ذیل را برای آن در نظر گرفته است: فرایند شکل گیری چشمه های نفت، کاربردهای نفت و قیر در دنیای باستان، ابزار ابتدایی مورد استفاده برای بهره برداری، ارتزاق مردم از طریق فروش نفت از این چشمه ها (سادات قیری) و تفاوت آن بعد از استخراج صنعتی نفت، قیر در اساطیر و ادبیات (پیدایش آتش)، چشمه های سی برنج در یادداشت ها، سفرنامه ها و مجلات خارجی، چشمه های نفت و اکتشاف نفت در مسجدسلیمان، معرفی چشمه های مشابه در ایران و کشورهای دیگر، وضعیت کنونی این چشمه ها و نهایتاً آینده نگری چشمه های خودجوش نفت.

در طرح جامع مطالعاتی موزه نفت مسجدسلیمان، ساخت موزه محوطه ای و فضای باز برای چشمه های خودجوش نفت در سی برنج پیشنهاد و ارائه گردیده است.

موزه چاه شماره یک

چاه شماره یک نفت مسجدسلیمان به عنوان نخستین چاه نفت صنعتي در ایران و خاورمیانه از شهرتی جهانی برخوردار است.

خوشبختانه ماندگاری و بازسازی و نگهداری دکل چاه، همچنین وجود فناوری نخستین حفاری شامل دیگ بخار، دکل و تجهیزات حفاری ضربه ای و تلمبه های رفت و برگشتی در محوطه آن ظرفیتی ارزشمند را برای ساخت یک موزه صنعتی منحصر بفرد و جذاب فراهم نموده است.

بدین ترتیب بازدیدکنندگان از چاه شماره یک، ضمن حضور در یک مکان تاریخی با فناوری قدیمی حفاری و استخراج نفت در بیش از یک قرن پیش نیز آشنا می شوند.

موزه تمبي

منطقه تمبی در حومه مسجد سلیمان محل ایجاد نخستین نيروگاه تولید برق است که در جوار رودخانه ای به همین نام ایجاد شده بود. بنا به مطالعات به عمل آمده اگر چه در ابتدا برای این بخش از موزه های مسجدسلیمان نامی که در نظر گرفته شده بود؛ "موزه کارخانه برق" بود اما در این طرح با توجه به اینکه در منطقه عناصر تاریخی مهمی همچون تلمبه خانه، ایستگاه قطار، پل و ریل راه آهن و... وجود دارد پیشنهاد شد تا به "موزه تمبی" تغيير نام يابد تا جامعیت بیشتری داشته باشد. به طور کلی سرفصل های مفاهیم ارائه شده در موزه تمبی عبارتند از: ارتباط تمبی با چاه شماره یک، فرایند انتقال، تلمبه خانه و انواع آن، خطوط لوله، کارخانه برق، ضرورت احداث کارخانه برق، افراد موثر در لوله گذاری، تاسیسات فرآیند انتقال و ...

موزه کارخانه تقطیر

کارخانه تقطیر نفت در مسجد سلیمان واجد یکی از دیدنی ترین فناوری های تقطیر نفت و ترکیبی از دو فناوری و تکنولوژی دستی و اتوماتیک به صورت همزمان است! طرح مطالعاتی موزه نفت مسجدسلیمان در بخش موزه کارخانه تقطیر با این پرسش مهم آغاز می شود که با وجود پالایشگاه نفت در آبادان چه نیازی به ایجاد کارخانه تقطیر در مسجدسلیمان بوده است؟! نفت خام چنانچه می دانیم دارای ناخالصی های بسیاری از جمله آب است که پس از تقطیر و نم زدايي، گرم مي شد تا با سهولت بیشتری این نفت در خطوط لوله طولانی از مسیر کوهستانی حدفاصل مسجد سلیمان تا دشت منتهی به آبادان طی مسیر نماید. خوشبختانه تاسیسات عظیم کارخانه تقطیر نفت در مسجد سلیمان علی رغم بلااستفاده بودن طی سالیان متمادی با کمترین تغییرات باقی مانده اند و بازسازی خنک کننده ها و برج های از بین رفته نیز دور از تصور نیست.

فرآیند تقطیر و ضرورت آن، محصولات کارخانه تقطیر، رابطه کارخانه تقطیر در چرخه صنعتی نفت و وضعیت آن در زمان بلا استفاده بودن برج های تقطیر و استفاده از تلمبه خانه آن از جمله موارد مهمی است که در مطالعات موزه کارخانه تقطیر مورد توجه قرار گرفته است.

موزه مرکزی نفت مسجدسلیمان

موزه مرکزی نفت مسجدسلیمان موزه ای است با هدف اصلی تعریف شده یعنی گردآوری، نگهداری، معرفی، پژوهش و آموزش و در چشم اندازی که برای این موزه در نظر گرفته شده است قرار است تا در آن نقش تاریخی شهر مسجد سليمان درصنعت نفت ایران به عنوان یکی از قدیمی ترین پایگاه های استخراج نفت در جهان معرفی شود و انتظار می رود این موزه به کمک مکان های تاریخی دیگر شهر مسجدسلیمان تا ده سال آينده به عنوان یکی از قطب های گردشگری استان خوزستان تبدیل نماید.

در موزه مرکزی و اصلی صنعت نفت در شهر مسجد سلیمان، موضوع اکتشاف و حفاری نفت ایران از آغاز تا امروز معرفی گردیده و به نقش نفت و تاثیرات تاریخ صنعت نفت در علوم گوناگون همچون اقتصاد، سیاست، مردم شناسی و زندگی اجتماعی مردم نیز پرداخته شود. بدیهی است در این مقوله فعالیت بیگانگان و مقاصد سیاسی و اقتصادی آنان از نظر دور نخواهد ماند.

در این موزه ترکیبی از فضای باز و بسته استفاده خواهد شد. در فضای باز این موزه واحدهایی همچون پالایشگاه نفت و کارخانه گوگرد سازی و سایر عناصری که در فضای بسته جای نخواهند گرفت قرار دارند. در فضای بسته با توجه به چیدمان مشخص شده برای نمایش، آثار مختلفی که در مفهوم ارائه شده توسط این موزه جای دارند قرار خواهد داشت.

بدون شک زحمات علمی زیادی در تدوین طرح جامع مطالعاتی موزه نفت مسجدسلیمان کشیده شده است، اما مواردی هنوز باقی مانده که دیدن آن موارد در طرح موزه نفت می تواند به تکمیل بیش از پیش آن کمک نماید. سه مورد از مهمترین آنها بدین شرح هستند؛

همزیستی مسالمت آمیز ادیان و اقوام در صنعت نفت

امروزه اگر بخواهیم مسجدسلیمان را از نظر بافت جمعیتی تحلیل نمایید، بدون شک باید این شهر را یکی از شهرهای بختیاری نشین ایران بدانیم. اقوامی با نجابت و بااصالت و غیور و سلحشور که در عین حال میهمان نوازان بزرگی نیز بوده اند و این میهمان نوازی از ابتدای شکل گیری شرکت- شهر نفتی مسجد سلیمان نیز وجود داشته است.

چنانچه در متون تاریخی و اسناد مشخص است، مسجد سلیمان قبل از حضور صنعت نفت منطقه قشلاقی برخی از طوایف بختیاری بوده و پس از اکتشاف نفت است که نخست به صورت کمپ های نفتی و سپس منطقه عملیاتی و نهایتاً شهر نفتی ایجاد و از دوران پهلوی اول است که نام مسجد سلیمان بر آن تثبیت می شود. آنچه در تمامی این مقاطع بسیار قابل توجه است.

در چنان زمان و مکانی، همجواری و همزیستی ایرانیان و غیر ایرانیان و مسلمانان و مسیحیان و زرتشتیان، یهودیان و ... و اقوام هندی، پاکستانی، گرجی، ارمنی، آشوری، اصفهانی، یزدی، شوشتری، چهارمحالی، کرد، عرب و... اعجاز صنعت نفت در ایجاد یک موطن واحد برای تمامی این اقوام است. اقوام و ادیانی که بازماندگان آنان هنوز نیز هر جای ایران و جهان باشند، خود را مسجد سلیمانی دانسته و از کد اشتراک M.I.S (مخفف نام مسجدسلیمان در مکاتبات نفتی) برای خود با افتخار یاد می کنند.

مسجدسلیمان و زخم هاي جنگ

موزه مرکزی مسجدسلیمان درست در محل تاسيساتي ساخته می شود که از دوران جنگ  زخم های کهنه ای بر آن باقي مانده است و این زخم ها که یکی از آنها در برج بلند پالایشگاه نفت است، مي تواند مجالی باشد برای اشاره به رشادت ها و مقاومت مردم و کارکنان صنعت نفت و مردم مقاوم مسجدسلیمان که در دوران جنگ تحمیلی بارها و بارها به جرم اولین شهر نفتی ایران و خاورمیانه بودن هدف اصابت موشک ها و بمباران های متعدد دشمن بعثی قرار گرفتند. پالایشگاه اين شهر نيز برای مقطعی در تعطیلی پالایشگاه آبادان تولید گازوئیل برای تجهیزات جنگی رزمندگان را عهده دار شد. اشاره به این موارد با تبیین بیشتر در سناریوی موزه مرکزی نفت مسجد سلیمان باعث می شود این مقطع مهم از تاریخ صنعت نفت ناگفته باقی نماند، خصوصاً اینکه شواهد آن نیز در همان محل قابل مشاهده است!

از پارسوماش تا نخستین شهر نفتی خاورمیانه

پارسوماش باستانی که "رومن گیرشمن" باستان شناس شهیر فرانسوی صفت باستانی "سرمسجد" در مرکز مسجدسلیمان (و وجه تسمیه این شهر) را آتشکده ای از آن دوران می داند، بنا به تحقیقات این باستان شناس و باستان شناسان مطرح دیگر، سوخت خود را از تصاعد طبیعی گاز از آن محل کسب می نموده و به باوری همان آتشکده ای است که تا قرن چهارم هجری نیز روشن بوده و "استخری" در سفرنامه خود بدان اشاره نموده است. این موضوع در کنار خدمات دیگری که صنعت نفت در ادوار مختلف به باستان شناسی خوزستان و ایران و به تعبیری، دانسته های باستان شناسی امروز جهان ارائه نموده، مجال خوبی است برای اشاره به خدمات صنعت نفت به علم باستان شناسی از طریق توصیف کوتاه این خدمات و تجهیزات و کمک های ارائه شده توسط صنعت نفت در ادوار مختلف به علم دیرینه شناسی و تاریخ و باستان شناسی.

گو اینکه یگانه موزه این شهر نیز در ساختمانی قرار دارد که توسط صنعت نفت در این شهر ایجاد گردیده است. بدین ترتیب، اشاره به خدمات صنعت نفت به باستان شناسی جنوب غرب ایران و رعایت حریم محوطه های باستانی در تمامی دوران فعالیت صنعت نفت در مسجدسلیمان و خوزستان و البته دیگر نقاط ایران نکته مهمی است که غفلت از آن موجب ناگفته ماندن حقایق بسیاری در این زمینه می شود.این تعهد و تعامل از بندهای امتیازنامه های نفتی تا تصاویر برجای مانده از صحنه های عملیات باستان شناسی در منطقه موجود و قابل ارائه به بازدیدکنندگان در گالری موزه مرکزی نفت مسجد سلیمان است.

به امید شكوفايي مسجدسلیمان به بهره مندی از اقتصاد گردشگری ناشی از ایجاد موزه نفت در مهد صنعت نفت ایران و خاورمیانه.

فرشید خدادادیان

مدرس دانشگاه