"حاصل پاک وطن مصرف نما"

تبلیغ محصولات نفتی وطنی، دو دهه قبل از ملی شدن نفت

فرشید خدادادیان

گرچه ملی شدن صنعت نفت ایران افتخاری است که به حق بنام مبارزان وطن دوست ایرانی در سال بیست و نه خورشیدی به ثبت رسیده است، اما در تورق اسناد و مطبوعات تاریخی، شواهد و مدارکی به دست می آید که مبین دیرینه بودن این باور در بین ایرانیان است.

گو اینکه برخی از پژوهشگران تاریخ معاصر، اقدام نخستین شاه پهلوی-که این روزها با کشف مومیایی منسوب به او مجددا شاهد مطرح شدن نام و اقداماتش هستیم- در لغو قرارداد دارسی و انعقاد قرارداد جدید در سال 1312 را نیز با چنین رویکردی می دانند. موضوعی که بررسی آن مقالی دیگر را می طلبد.

اما افتخار به محصولات نفتی ایرانی، حداقل دو سال قبل از اقدام رضاشاه و در سال 1310 نیز به گواه آگهی مطبوعاتی از آن ایام، قابل برداشت است. آگهی که گراور آن را در صدر این مطلب مشاهده می کنید و در سال 1310 خورشیدی در مطبوعات آن روزگار به چاپ رسیده است.

آگهی، متنی شاعرانه برای تبلیغ محصولات نفتی ایرانی است و با همت ابراهیم افشار، روزنامه نگار پژوهشگر و در قالب پروژه ای با عنوان؛ "بررسی تبلیغات و آگهی های مطبوعاتی روزنامه های پیش از جنگ جهانی دوم در تهران و زیبایی شناسی آنتیک 35 نمونه آگهی تجاری" بازنشر گردیده. (نگاه کنید به روزنامه همشهری/ شماره311/ صفحه11)

بنزین پاکیزه، روغن پارس، گریس پرچربی و امشی (محلول ضد حشرات مشتق از نفت) مواردی هستند که در این تبلیغ شاعرانه مورد توجه قرار گرفته اند.

در متن آگهی که شاعر آن معرفی نگردیده، می خوانیم؛

"شوفری شب مانده بد در توی راه/ گفتم اینجا مانده ای یارو چرا/ گفت ماشینم خراب است ای داداش/ چرک و جرم و خاک و خل رفته است لاش/ هرچه می گردم ببینم این چشه/ راه سر بالایی چرا بد می کشه/ عقلم اندر کار آن حیران شده/ گوئیا ماشین و اسبابش بده/ گفتمش ماشین تو خوبست و تو/ اینقدر در آن مکن تو کندوکو/ کاربراتور را ببین بار دگر/ این ز بنزین کثیف است ای پسر/ گر تو خواهی روغن و بنزین خوب/ رو بکن مصرف ز محصول جنوب/ مصرف خاصان بود بنزین پارس/ رفع هر عیبی کند بنزین پارس/ حاصل پاک وطن مصرف نما/ هر زمان و هر مکان و هرکجا"

نکته قابل تامل و البته واجد تناقض (!) این است که این آگهی به سفارش شرکت نفت انگلیس و ایران در مطبوعات منتشر گردیده و نشان از توجه بخش بازرگانی و بازاریابی شرکت مذکور به حس ملی گرایانه و احساس مثبت ایرانیان برای استفاده از محصولات وطنی دارد.

از سوی دیگر ممکن است این سوال پیش آید که کمپانی مذکور در چه فضای رقابتی انتشار چنین آگهی هایی را لازم می دید؟ توضیح این است که در آن ایام هنوز محصولات و مشتقات نفتی از منابع دیگر و خصوصا پالایشگاه های باکو در مناطق مختلف ایران و خصوصا در پایتخت مصرف داشت و صادرات این محصولات که مدت ها پیش از اکتشاف نفت در ایران، تولید آن در باکو آغاز شده بود به تهران یکی از فعالیت های پرسود تجارتخانه های تهران و باکو بود.

به هر روی، انتشار چنین آگهی هایی دو سال پیش از لغو قرارداد دارسی توسط رضاشاه و نوزده سال قبل از ملی شدن نفت در ایران، گویای وجود حس ملی گرایانه ایرانیان در قبال نفت و محصولات نفتی بود.

احساسی که حتی کمپانی نفت انگلیس و ایران نیز بدان توجه داشت و برای فروش بهتر محصولات خود در آگهی های مطبوعاتی اش می نوشت: "حاصل پاک وطن مصرف نما"