اكوان، ديو خفته در حاشيه اروند

اسكله تاريخي آبادان، از جمله پنج نقطه اي است كه قرار است در اين شهر به موزه نفت تبديل شود. جرثقيل اكوان كه پيشتر نيز مطالبي در مورد آن درج شد، در اين مكان قرار گرفته است. مطلب حاضر به تشريح نكات تازه اي در مورد اين جرثقيل تاريخي كه نام آن برگرفته از اسطوره هاي شاهنامه فردوسي است، مي پردازد.

 خروشید و پیچید و بانگ و غریو           ز دریا برآمد چو اکوان دیو

"اکوان" نام ديوي در شاهنامه است كه در هيبت گورخري وحشی، گله‌ اسب کاووس را آسیب می رساند. رستم سوار بر رخش به نبرد با این دیو مي رود، اما هر بار كه به او یورش می برد، دیو ناپدید می شود. در این نبرد رستم، خسته در کنار چشمه ای به خواب می رود و در آن زمان اکوان به او می تازد و او را اسیر و از جا می‌کند. اكوان از رستم می پرسد که او را به دریا افکند یا به کوهستان؟ رستم چون می داند که کار دیو برعکس است، کوه را انتخاب می‌کند و چون به آب افکنده می شود با شنا خود را نجات می دهد.

بعد از آن رستم دیو را یافته با او رو به رو می شود و برای شکست او نام خدا را بر زبان می آورد تا دیو جادو به کار نبندد و سرانجام سر دیو را می برد. بعضی محققان نام این دیو را برگرفته از واژه "اکومان" دانسته‌اند که در اوستا  Aka-manahبه معنای اندیشه پلید آمده است و نام دیوی كه مظهر اندیشه‌های پست و شرارت و نفاق و در مقابل" وهومن" (بهمن) بوده است.

در سال ۱۹۳۹ میلادی موتور جرثقیل، محصول جنرال موتورز که سال ها در یکی از بنادر کشور بلژیک مشغول به کار بود، پس از مناسب سازی و تقویت جهت کاربری جدید، توسط یک کشتی بزرگ وارد ساحل آبادان شد.

بقیه قطعات این جرثقیل، به دلیل بزرگی اندازه های آن و مشکل جابجایی در کارگاه مرکزی پالایشگاه آبادان ساخته شد. اين قطعات سپس در محل "حفار بریم" به هم مونتاژ و به اسکله شماره "هفت- الف" منتقل شد. نام اکوان نیز به سبب جثه و هیکل غول پیکر و بسیار درشت این سازه فلزی که در آن زمان در نوع خود بی نظیر بود به این جرثقیل،  داده شد.

اکوان که ابتدا با نیروی بخار کار می کرد، دارای بارجی به طول 24 در 27 متر بود و قدرت کشندگی ۲۰۰ تن کالا را داشت. اين جرثقيل برای آن که بتواند با حجم و اندازه های کالاهای مورد نیاز جبهه روسیه در جنگ جهاني دوم همخوانی داشته باشد به شکل مثلثی ساخته شد و با مشکلات و سختی های فراوان، سه پایه آن روی کرجی هایي از نوع ته پهن نصب گردید.

اولین محموله ای که توسط اکوان جابجا شد، لوله های انتقال نفت از مسجد سلیمان به آبادان بود كه حدود ۲۵۰ تن وزن داشت. به مدت دو سال، عمده فعالیت اکوان تخلیه و جابجایی این گونه اقلام بود.

در سپتامبر ۱۹۴۱ مسئولین نظامی بریتانیا در آبادان نامه محرمانه ای را دریافت نمودند که حاوی این پیام بود: «هر چه سریعتر خود و امکانات خودتان را برای دریافت تعداد زیادی لوکوموتیوسنگین، که قرار است کالاهای مورد نیاز برنامه کمک به روسیه را از ایران به مقصد باکو حمل کنند، آماده کنید. این محموله کمتر از دو ماه دیگر به آبادان خواهد رسید»

با ورود محموله لوكوموتيوهاي کمک به روسیه، جرثقیل، بی وقفه به کار افتاد و تنها هر هشت ساعت یک بار به مدت ۴۵ دقیق خاموش مي شد تا کاملا سرویس شود.

طبق کاتالوگ باقی مانده از این لوکوموتیوها در شرکت بریتیش پترولیوم در لندن ونیز یک نسخه کپی شده از آنها در نمایندگی بی پی در تهران، وزن هر دستگاه لوکوموتیو۶۶ تن و انبار تعبیه شده در پشت هر کدام ۲۸ تن و مجموعاً ۹۴ تن بوده است.

اکوان، طی مدت شش ماه مجموعاً ۱۳۷ دستگاه از این لوکوموتیوها به اضافه یک واگن ۱۶ تنی مخصوص حمل مجروحین، ۱۷ هزار تن مواد غذایی و لوازم مورد نیاز ۱۲ کارخانه سنگین را به تنهایی تخلیه نمود و این در واقع آغازی برای دورانی سخت و طاقت فرسا بود. اين در زمانی بود که برنامه کمک به روسیه توسط آمریکایی ها نیز جدی گرفته شد.

این بار جرثقیل اکوان طی مدت ۸ ماه تعداد ۱۴۲۱ دستگاه لوکومتیو ساخت آمریکا را که هر کدام بالغ بر یکصد تن وزن داشتند، جابجا کرد. هر کدام از این قطارهای کشنده، ضمیمه ای به وزن ۷۹ تن را نیز به همراه داشتند.

علاوه بر این،۳۴۲ دستگاه تانک،۶۵۰ دستگاه نفربر زرهی، ۱۱۸ دستگاه ماشین آلات فوق سنگین مخصوص تولیدات نظامی، ۱۸۶ فروند جنگنده از نوع تاندربولت، ۳۶۹ هواپیمای بمب افکن مدل بوستن، ۲۱۲ فروند هواپیمای پیشرفته جنگنده بمب افکن هاریکن توسط جرثقیل در آبادان تخلیه شد.

 قطعات این هواپیماها به صورت بسته بندی وارد آبادان شده و پس از تخلیه از روی کشتی به آشیانه ای در نزدیکی فرودگاه آبادان منتقل می شد.

این ماشین های پرنده پس از مونتاژ و آماده شدن به دست کارکنان اداره مستغلات پالایشگاه آبادان، توسط خلبانان آمریکایی به پرواز در آمده و در باند موقت شهرستان ساوه بر زمین می نشستند. در آنجا پس از سوختگیری، به سمت آستارا پرواز می کردند و پس از فرود، استراحت و سوختگیری مجدد مسیر نهایی خود را به سوی کشور روسیه طی می کردند.

خلبانان اين هواپيماها پس از تحویل آنها به خلبانان روس، عمدتاً ازمسیرهای زمینی به آبادان بازگشته و ماموریت خود را ادامه می دادند.

به اين ترتيب بايد گفت جرثقیل اكوان نقش بسزایی درفعال شدن ماشین جنگی نیروهای متفقین و شكست آلمان نازی توسط شوروی سابق داشت. به عبارتي اين جرثقيل نقش مهمي در شناخته شدن ايران به عنوان پل پيروزي در جريان جنگ جهاني دوم داشت.

در اهمیت این جرثقیل فوق سنگین و غول پیکر همین بس که از چرچیل، نخست وزیر بریتانیا نقل شده که «اکوان، متفقین را و متفقین جهان را از شر هیتلر نجات دادند»

در جريان جنگ تحمیلی، اکوان به دلیل اصابت گلوله‌های توپ در حوالی اسكله چهار به گل نشست و غرق شد. به اين ترتيب تا مدت ها تنها دكل های آن از آب بیرون بود. پس از آن كه مقدمات آماده سازي اسكله آبادان به موزه نفت فراهم شد، جرثقيل اكوان نيز طي يك رشته عمليات توسط پیمانكاری از سوی پالایشگاه آبادان، طی مدت یك سال از اعماق آب بیرون كشیده شد.

در این عملیات ابتدا تخلیه گل و لای آن به ارتفاع ۲/۶متر انجام گرفت و محل های اصابت تركش ها جوشكاری شد. در مرحله بعد پس از بستن راه های نفوذ آب، جرثقيل به كمك فشار هوا از آب بیرون آورده شد تا در كنار اسكله شماره  10بازسازی و رنگ آمیزی شود.

در طرح اسكله- موزه نفت آبادان، بخش هاي مختلفي در نظر گرفته شده است كه جرثقيل اكوان و كمي آن سوتر جرثقيل كوچكتر گوگرد، به عنوان نمادهاي صنعت نفت ايران و تاثيرگذاري اين صنعت بر تحولات سياسي در جهان معاصر، مورد بازديد مراجعان قرار خواهند گرفت.

مسلم عباسي

موزه ها و اسناد صنعت نفت ايران