کودتا سازان

درس هاي تاريخي از يك كودتا

تاریخ معاصر ایران یکی از متلاطم ترین دوره های تاریخ این مرز و بوم است. حجم بسیار زیاد این اتفاقات و حوادث، همچنین عوامل پیدا و پنهان آنها، بررسی و پژو هش های میدانی زیادی را می طلبد. تحقق اين امر، نیازمند تلاش پژوهشگرانی است که «روشنگری تاریخی» را وظیفه خود می دانند. بی شک موانع بی شماری در این مسير قرار دارد كه از جمله اين موانع کمبود اسناد و مدارک است.

کتاب "كودتا سازان" همانند ساير كتاب هاي تاريخي كه در مورد واقعه كودتاي 28 مرداد 1332 نگاشته شده، برآن است که مساله کودتا را در حد امكان و توان خود مورد کاوش قرار دهد و به فراخور حال، نوری بتاباند بر این گِره صد پیچ! اين كتاب با تكيه بر انواع اسناد و مدارك تاريخي، از خاطرات و تاريخ شفاهي گرفته تا عكس و سند، حوادث منتهي به سقوط دولت ملي مصدق را مورد بررسي قرار مي دهد.

محمود تربتی سنجابی، مولف کتاب كه خود از کسانی بوده که در آن سال ها دستی بر آتش داشته است، سعی کرده با نگارشي ساده و مستنداتی قوی، گوشه ای از این ماجرا را روشن سازد و گامی در رفع شبهات بردارد. از ويژگي هاي کتاب داشتن یک آلبوم تصویر به تعداد 70 عکس است. می توان گفت تقریبا تصویر تمام افرادی که در کودتا شرکت داشته اند اعم از سیاستمداران رده بالای کشور در آن زمان تا يكه بزن هاي میدان شوش، در این آلبوم آمده است.

از ویژگی جالب دیگر این کتاب این است که بیشتر اتفاقات به نوعي با تجارب شخصی مولف گره مي خورد. چرا كه مولف حتی در برخوردها و درگیری های خیابانی آن زمان نیز حضور داشته است؛ به عبارتي مي توان گفت بسياري از درگیری هایی که میان مردم و لباس شخصی ها به وقوع پيوسته، با ذکر جزییات در این کتاب آمده است. شاید از این رو است که نام "کودتا سازان" را برای کتاب خود انتخاب کرده است. این نامگذاری از بسیاری جهات، مُسمای خود را به همراه دارد!

"کودتا سازان" در ده فصل جداگانه تدوین شده است و هر فصل، بخش های خاص خود را هم دارد، اين در حالي است كه معمولا با عناوين غیر مانوس در تيترها روبرو هستیم. البته نباید غیرمانوس بودن آنها را از نکات منفی کتاب بدانیم، چرا كه با اندک دقتي درمي يابيم كه سبک و سیاق تیترها از قاعده خاصي پيروي مي كند: لیمبتن در پیاده رو، طوفان نزدیک است، ملاقاتی در ماه اوت، حتی تو "بُروتوس"؟ شب کودتا، شب بخیر امباسادور، فریاد در گورستان، مارشال عفت خانم، پیشوا در غفلت، استالین برای قوام کبریت روشن می کند، پیشنهاد «بی پی» در جیب رزم آرا و ... اغلب اين تيترها اشاراتي دارد به وقايع تاريخي يا اسطوره اي.

متن کتاب هم کما بیش بافتی روان و ساده دارد و با سبك استفاده شده در تيترها همخواني دارد. خوانندگان کتاب به ندرت، ممکن است دچار تردید یا سوء فهم شوند و اين مي تواند از ويژگي هاي مثبت كتابي باشد كه در مورد يك واقعه تاريخي معاصر، آن هم واقعه اي به پيچيدگي كودتاي 28 مرداد نوشته شده است. نقل قول هایی که از سوی  شخصیت های سیاسی مطرح می شود در گیومه قرار گرفته و متون توضیحی به روشنی از متون خبری تفکیک شده اند.

"كودتاسازان" تكيه بسياري بر وقايه 25 تا 28 مرداد دارد. به اعتقاد مولف كودتاي 28 مرداد را مي توان به دو كودتاي جداگانه تقسيم كرد، يكي ناموفق در 25 مرداد ماه و ديگري كودتاي موفقي كه سه روز بعد از آن رخ داد. تربتی سنجابی انتقاداتي را نيز به نحوه عملكرد مصدق و اطرافيان او در اين مدت دارد و سهل انگاري هايي را متوجه آنان مي داند. او تاكيد مي كند كه درس گرفتن از اين رخ دادها مي تواند به جلوگيري از تكرار فجايعي اين چنين كمك كند.

يكي از ضعف هاي تاليفات تاريخي در كشور ما تكيه بيش از اندازه بر اظهارنظرها و تفاسير شخصي به جاي بازگويي حقايق و واقعيت ها است. كودتا سازان اگر چه از اين نقطه ضعف كاملا مبرا نيست، اما دقت در محتواي اثر نشان مي دهد كه مولف حداقل تلاش زيادي را براي اجتناب از افتادن در اين دام به خرج داده، اگر چه اين تلاش گاه كاملا موفقيت آميز نبوده است.

نمایه یا فهرست اَعلام در صفحات پایانی کتاب است و خواننده می تواند با مراجعه به اظهارات هر شخصیت به یک جمع بندی نهایی برسد. معمولا در چنین شرایطی، مخاطب کتاب، از کلی گویی و پیشداوری، مصون خواهد ماند. تصاویر کتاب که حدودا70ً مورد است می تواند نوعی ارتباط غیرمکتوب با خواننده برقرار سازد. همان طور که اشاره شد مولف سعی کرده از تمامی شرکت کنندگان کودتا تصویری جداگانه برای مخاطبان کتاب داشته باشد.

صرف نظر از متن کتاب، می توان به پاورقی های موجود در هر صفحه نیز اشاره داشت. این پانویس ها یک سری اطلاعات اضافی به خوانندگان تقدیم می دارد که می تواند در واقع  تکمیل کننده اطلاعات ارائه شده باشد. حرف آخر این است که کتاب کودتاسازان می تواند به عنوان یکی از مرجع هاي مطرح در زمینه نفت و کوتا باشد. این کتاب را می توان بیش از یکبار نیز براحتی خواند.

احمد کعبی فلاحیه