حكايت سيمرغ و نفت/ مقدمه ای بر تاریخ یک صد ساله بهداشت و درمان صنعت نفت

حكايت سيمرغ و نفت نگاهی دارد به تاريخچه بهداشت و درمان صنعت نفت، مجموعه اي كه همزمان با رشد و ترقي اين صنعت يكصدساله در كشور، رشد كرد و همگام و همسو با خانواده صنعت نفت اسباب رشد و ترقي كشور را فراهم ساخت.

بهداشت و درمان به عنوان يكي از واحدهاي كليدي صنعت نفت سهم بزرگي در ايجاد آسايش و حفظ سلامت كاركنان و حتی مردم ايران زمين ايفا نمود. مولفان اين كتاب تاريخ يكصدساله بهداشت و درمان صنعت نفت و نقش آفريني انسان هاي از خودگذشته و متعهد به انسانيت را با قلمي شيوا و شيرين به نگارش در آورده و اطلاعات كميابي را در اختيار خواننده مي گذارند. ذیلا بخش هایی از این کتاب را از نظر می آوریم.

دكتر يانگ، نخستين پزشك نفت

هنوز مدت زيادي از حضور زمين شناسان و تيم حفاري دارسي در ايران نگذشته بود كه انگليسي ها متوجه نقش شرايط خاص آب و هوايي مناطق نفت خيز ايران در ايجاد و بروز بيماري ها شدند. گرماي طاقت فرسا، عدم وجود آب آشاميدني سالم، فقدان خانه هاي بهداشتي و آبريزگاه ها، وجودحشرات مزاحم همه و همه سلامت و جان آنان را تهديد مي كرد. اين امر نظر مسوولين شركت را به استفاده از امكانات پزشكي معطوف نمود. از اين رو هنگامي كه قضيه وضعيتي جدي به خود گرفت و حفاري به مرحله عملياتي خود رسيد، مديران شركت به فكر اعزام يك پزشك مجرب به مسجدسليمان افتاد. به همين جهت در سال 1907 ميلادي (1286 شمسي) اقدام به درج آگهي استخدام پزشك در روزنامه هاي آن روز لندن نمودند. به اين ترتيب پزشك حاذق و كارآمدي به نام "دكتر يانگ" به شركت مراجعه نمود و پس از انجام مراحل قانوني به استخدام شركت درآمد و جهت رسيدگي به امور درماني گروه حفاران نفت به ايران اعزام گرديد.

دكتر يانگ در جواني به دانشكده طب رفته و پس از فارغ التحصيلي راهي اسكاتلند شده بود تا به تحصيل در رشته چشم پزشكي بپردازد، اما به علت مشكلات مالي مجبور شد كه براي تامين هزينه هاي تحصيل كار كند تا پس اندازي داشته باشد. او قبل از اينكه به استخدام شركت نفت انگليس درآيد، از طريق يك آگهي براي يكسال به لرستان آمد و تيم فني ساخت راه آهن در ايران را همراهي نمود. او در اندك زماني توانست زبان فارسي را به خوبي ياد بگيرد و به كار در ايران علاقمند شد و به همين جهت بعدها جذب شركت نفت انگليس و ايران گرديد.

وي در زمان كوتاهي زبان فارسي را آموخت و به واسطه شكل طبابت خود محبوبيتي بين همه كاركنان شركت و اهالي محل پيدا كرد.

شادروان دكتر مهدي قدسي رئيس سابق انستيتو پاستور ايران در خاطراتش چنين مي نويسد: «... جرج رينولدز در سال 1907 از همراهي دو دوست خوب برخوردار بود كه امكان تلاش و پايداري را براي وي بيشتر مي ساخت: يكي از اين دو، سرگرد ويلسون بود كه به عنوان رئيس گارد حفاظتي با 20 نيروي مسلح رينولدز را همراهي مي كرد و بعدها به دريافت لقب Sir مفتخر گرديد و به نمايندگي پارلمان انگلستان رسيد و ديگري دكتر يانگ بود كه در ماه مي سال 1907 ميلادي به جاي پزشك هندي كه با گروه حفاران همراه بود، از انگلستان اعزام و به رينولدز ملحق گرديد و از طريق هندوستان به خرمشهر رسيد...»

بهره مندي از خدمات بهداشتي و درماني

... دكتر يانگ در ماموريتش تنها بيماران كاركنان نفت را در نظر نداشت، بلكه به درمان ديگر بيماران كه اكثر آنها را افراد بي بضاعت و فقير بومي تشكيل مي دادند نيز مي پرداخت. اين روش پسنديده، عليرغم آن كه فاقد هرگونه توجيه اقتصادي است، امروز نيز پس از يكصدسال همچنان در سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت جريان دارد. به ترتيبي كه در مناطق دور افتاده و محروم از قبيل جزاير خليج فارس، سكوهاي نفتي و دريايي، سايت هاي مطالعاتي زلزله نگاري و اكتشاف و مناطق حفاري نفت و گاز، خطوط لوله و مخابرات، شهرك هاي صنعت نفت و... علاوه بر جمعيت تحت پوشش صنعت، افراد غير وابسته به صنعت نفت از جمله بوميان اين مناطق و كاركنان شركت هاي پيمانكاري نيز از خدمات بهداشتي و درماني صنعت بهره مند مي گردند. به همين جهت دكتر يانگ در ميان افراد بومي منطقه و خوانين ايل بختياري به عنوان شخصيتي محترم شمرده مي شد.

او در مدت ماموريت خود كه نزديك به 30 سال طول كشيد زحمات زيادي در زمينه ارتقاي سطح بهداشت و درمان بيماري ها در جنوب كشور داشت و به تاسيس مراكز درماني متعدد همت گماشت. ساخت بيمارستان نفت در مسجدسليمان كه نخستين بيمارستان مناطق نفت خيز خاورميانه به حساب مي آيد و بعدها بيمارستان آبادان و درمانگاه­هاي متعدد از اين جمله اند. او بارها در مناطق محروم جنوب با پاي پياده با امكانات بسيار ناچيز براي درمان بيماران و افراد ايلات و طوايف بيابانگرد آن نواحي رفت و آمد مي كرد. ... وجود چنين شخصيتي در ميان كارگران و كاركنان صنعت نفت در آن زمان خود مزيتي خاص به حساب مي­آمد، زيرا در همان دوران يعني زمان ورود دكتر يانگ به ايران تقريبا قريب به اتفاق افرادي كه به طبابت در كشور اشتغال داشتند چيزي از دانش جديد پزشكي نمي دانستند.

درمان آب مرواريد

... بيشتر مراجعين بومي دكتر يانگ را مبتلايان به انواع عفونت ها، مالاريا، آبله، كزاز، تراخم و دردهاي ناشي از عقرب­زدگي و مارگزيدگي تشكيل مي داد. ... او هفت ماه پس از ورود خود به ايران توانسته بود به درمان 3800 بيمار بپردازد. از جمله كارهاي او مي توان به عمل جراحي بر روي چشم مبتلا به آب مرواريد اشاره كرد. ... دكتر يانگ در آغاز با انجام عمل آزمايشي روي چشم گوسفند توانست با موفقيت عمل جراحي آب مرواريد را به انجام برساند و پس از آن بود كه جرات يافت اين تجربه موفق را در عمل چشم يكي از روساي قبايل بختياري مورد استفاده قرار دهد. اين عمل بيش از پيش بر محبوبيت وي افزود و در ميان قبايل محلي به عنوان شفادهنده نابينايان، اعتبار و احترامي بسيار يافت. ... دكتر يانگ در طي اقامتش در ايران به درمان بيماري هايي چون تراخم از طريق جراحي پرداخت. همچنين با استفاده از روش نويني به درمان جراحي هيپرتروفي لوزه ها در بيماران اهتمام ورزيد.

نخستين بيمارستان نفت در خاورميانه

... باتوسعه و گسترش دامنه عمليات اكتشاف و پالايش نفت، روز به روز بر شمار جمعيت كارگران و افرادي كه در اطراف پالايشگاه ها سكونت گزيدند، افزوده شد و اين موضوع سبب شد تا بهداشت و درمان از همان سال هاي اوليه تاسيس صنعت نفت مورد توجه مسوولان امر قرار گيرد.

نخستين بيمارستان نفت در خاورميانه توسط دكتر يانگ در مسجدسليمان در سال 1914 ميلادي (1293 شمسي) تاسيس شد. سبك معماري اين بيمارستان خاص كشورهاي غربي است و در زمان تاسيس از آخرين و پيشرفته ترين دستگاه­ها و تجهيزات بيمارستاني برخوردار بود. رضا شاه پهلوي در سال 1303 شمسي جهت درمان خود به مسجد سليمان آمد و در اين بيمارستان بستري شد و معالجه گرديد. وي در دفتر مخصوص بازديدكنندگان نوشته است: «براي معالجه به ميدان نفتون آمدم و از كارخانجات آن بازديد به عمل آمد.»

در واقع بيمارستان مسجدسليمان تا مدت هاي مديدي تنها بيمارستان مناطق نفت خيز به حساب مي آمد و به اهواز، آغاجاري، هفتگل، نفت سفيد، گچساران و ماهشهر خدمات بهداشتي و درماني ارائه نمي نمود. امكانات اين بيمارستان در آن زمان به حدي مطلوب بود كه در دوره هايي بيماران حتي از تهران و ديگر شهرهاي بزرگ براي جراحي به مسجدسليمان اعزام مي شدند. تا اينكه بعدها بيمارستان آغاجاري با 60 تخت راه اندازي شد. بيمارستان مسجد سليمان كه تا قبل از ملي شدن نفت عمدتا توسط پزشكان و پرستاران خارجي اداره مي گرديد و به نام بيمارستان 115 تخت خوابي ناميده شد، به تدريج توسعه يافت و واجد حدود 160 تخت بيمارستاني گرديد. اين بيمارستان كه به دست دكتر يانگ بنا نهاده شده است، در طي يكصدسال اخير نه تنها به كاركنان صنعت نفت از هر نژاد و مليت و بيماران بومي خدمات زيادي ارائه نموده است، بلكه بارها در شرايط سخت به ياري متوليان امور بهداشت و درمان كشور از جمله وزارت بهداشت و درمان آمده كه از مهم ترين اين موارد مي توان به خدمات ارزنده بيمارستان مسجدسليمان و ديگر مراكز درماني صنعت نفت در دوران  جنگ تحميلي عراق عليه ايران اشاره نمود.

مجهزترين بيمارستان قاره آسيا

... در كتاب تاريخ مسجدسليمان، نوشته دانش عباسي شهني به نقل از آقاي ويليامسون در سال 1307 شمسي آمده است: «در مسجدسليمان بيمارستاني در دو مايلي ميدان نفتون قرار دارد كه در آن بيماراني را بستري مي كنند كه اضافه بر خدمات پزشكي و جراحي هاي سرپايي در كلينيك هاي بيرون از بيمارستان، وسايل لازم براي صد نفر در مواقع اورژانس وجود دارد. همچنين يك بيمارستان مجزا براي امراض مسري و يك كمپ براي قرنطينه كردن آنها برپا شده است. بخش گرمازدگي به منظور مطالعه و مداواي موارد گرمازده و براي بيماراني كه بعد از عمل تب شديد دارند يا شوك به آنها دست مي دهد ساخته شده است. ... بيمارستان دور از جاده و يك طبقه است كه از گچ و سنگ همين محل ساخته شده است. پيش ايوان­هاي بزرگ، سايه جلوي بخش را تامين مي كند. علاوه بر آن دو اتاق عمل، يك اتاق عكس برداري و آزمايشگاه باكتري شناسي نيز وجود دارد. ضد عفوني و تهويه بيمارستان طبق استانداردهاي علمي است. به جرات مي توان گفت بيمارستان مسجدسليمان نه فقط بهترين بيمارستان در خاورميانه است، بلكه مجهزتر از بهترين بيمارستان­هاي روسيه، هند و ساير كشورهاي قاره آسياست. كاركنان پزشكي شامل يك سينيور و دو پزشك رزيدنت و پزشك بازرس است و متخصصاني كه مشغول خدمت در مسجدسليمان هستند شامل يك پاتولوژيست و يك افتالمولوژيست مي باشند. كاركنان پرستاري 26 نفر مي باشند و زير نظر يك مترون اروپايي هستند كه به كمك هشت سيستر اروپايي سرپرستي مي شوند... .

... عمليات براي جلوگيري و كنترل حشرات ناقل بيماري ها به طور سيستماتيك انجام گرفته است. عمليات بهداشتي مثل ضدعفوني كردن خانه ها، گرفتن موش ها با تله و سمپاشي به عمل مي آيد. بازرسي مداوم غذا، آب، شير با جمع آوري نمونه ها انجام مي شد، مورد آزمايش قرار گرفته و در كارخانه سوداسازي تحت كنترل شديد قرار مي گرفت. براي مثال بازار سبزي در مناطق مسجدسليمان روزانه بازرسي مي شد. يكي از مسوولان شركت مي گفت كه بازار سبزي اين منطقه تميزترين بازار در قاره آسيا است و روزي دو مرتبه نظافت مي شود...»

ظهور طب صنعتي در نفت

... اختراع موتور بخار توسط جيمز وات در قرن هجدهم را مي توان آغاز انقلاب صنعتي در جهان به حساب آورد. شتاب فزاينده پيشرفت صنايع سبب شد تا كارگران در محيط هاي صنعتي دچار مشكلات متعددي شوند كه سلامت و زندگي آنان را تهديد مي نمود. .... هنگامي كه دارسي ماموران اكتشاف نفت را به ايران گسيل داشت و كار آغاز شد اين مشكلات دامن گير آنان نيز گرديد. در واقع بيماري ها و خطرات ناشي از آلاينده هاي نفت و گاز از نخستين روزهاي آغاز اكتشاف نفت كاركنان صنعت نفت را تهديد كرده است. هنگامي كه رينولدز مشغول حفاري اوليه چاه نفت در مسجدسليمان بود با لاشه مرده روباه، شغال جغذ و حتي حيوانات اهلي در فاصله چند كيلومتري از محل دكل حفاري مواجه مي شد كه بر اثر گاز گرفتگي از بين رفته بودند. در اين ميان بعضي از حفاران نيز دچار گاز گرفتگي شده و بيهوش شدند. بعدها انگليسي ها تعدادي ماسك ضد گاز وارد كرده و براي فرار از گاز اقدام به تهيه ابزاري به نام كپسول فرار نمودند. كپسول فرار در واقع سبدي بود كه در بالاي دكل حفاري قرار داشت و حفاران به محض احساس خطر به داخل آن مي پريدند و خود را از بالاي دكل به پايين مي رساند. اين شرايط كماكان تا زمان ملي شدن صنعت نفت ادامه داشت. بعد از ملي شدن صنعت نفت كه ديگر هيات صنعتي عظيم را به خود گرفته بود، مسولان امر را به فكر تاسيس مراكز طب صنعتي در سطح صنعت نفت انداخت. در سال 1337 خورشيدي بود كه شركت ملي نفت ايران اقدام به تاسيس نخستين مركز طب صنعتي در مسجدسليمان نمود و بعدها گسترده تر شده و در سطح تمامي صنايع نفت در كشور واجد شعبه ها و مراكز متعددي گرديد با مركزيتي واحد كه امروز از اركان اصلي سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت به حساب مي آيد در تهران تشكيلات منسجمي را به خود اختصاص داد. در واقع طب صنعتي در صنعت نفت با قدمتي بيش از 50 سال از پيشروترين مراكز طب صنعتي در كشور و حتي خاورميانه به حساب مي آيد.

كارگران تحت پوشش خدمات درماني نفت

... با ملي شدن نفت مسووليت بهداري و بهداشت كاركنان نفت به شركت ملي نفت ايران سپرده شد. نخستين پزشك ايراني كه پس از ملي شدن صنعت نفت، مسووليت بهداري و بهداشت شركت ملي نفت را بر عهده گرفت شادروان دكتر رستم صرفه بود.

در آن زمان ارائه خدمات، منحصر به كارمندان شركت نفت بود اما با تصويب قانون بيمه تامين اجتماعي توسط مجلس شوراي ملي، كارگران شاغل در صنايع مختلف، تحت پوشش بيمه هاي اجتماعي قرار گرفتند. مسوولين وقت بهداري شركت نفت از اين قانون استقبال نموده و به اين ترتيب كارگران و خانواده هاي ايشان تحت پوشش خدمات درماني نفت قرار گرفتند.

رشد و توسعه خدمات درماني

... بر اساس آمار موجود در آغاز ملي شدن صنعت نفت، 10 درمانگاه در آبادان بود كه تا سال 1346 يعني پس از حدود 16 سال به 18 درمانگاه افزايش يافت. به علاوه در اين زمان آبادان واجد دو بيمارستان بود كه روي هم رفته 550 تخت بيمارستاني داشتند. در همان هنگام مسجدسليمان با بيمارستاني با حدود 160 تخت بيمارستاني و 9 درمانگاه، آغاجاري با يك بيمارستان 60 تخت خوابي و گچساران با بيمارستان امدادي كوچكي به فعاليت مشغول بودند. در سال هاي 1348 تا 1350، شركت ملي نفت در آبادان داراي 9 درمانگاه عمومي، 3 مركز بهداشت، 2 درمانگاه طب صنعتي، يك مركز مبارزه با سل و تعدادي از كلينيك هاي تخصص شد.                 ... بيمارستان آبادان در اين زمان شامل بخش هاي داخلي، جراحي، كودكان، زنان، مامايي، بيماري هاي رواني، چشم پزشكي، گوش، حلق و بيني بوده و سرويس هاي مجهز پاراكلينيك از جمله راديولوژي، آزمايشگاه، آسيب شناسي، انتقال خون، فيزيوتراپي، داروسازي را شامل مي گرديد. اين روند توسعه نه تنها در آبادان بلكه در ساير مناطق نفت خيز جنوب ماهيتي روبه رشد به خود گرفت به نحوي كه طبق آمار موجود در سال 1350 بهداري شركت نفت، داراي 8 بيمارستان با گنجايش 960 تخت خواب، 52 درمانگاه، 10 مركز بهداشت و 8 مركز طب صنعتي بود كه با پرسنلي شامل 2314 نفر احتياجات بهداشتي و درماني كارمندان و كارگران و نيز خانواده هاي آنان را تامين مي نمود. تنوع حوزه فعاليت هاي بهداري و بهداشتي نفت در آن سال ها (حدود نيم قرن پيش) به راستي اعجاب انگيز است. در گزارشي كه در سال 1342 خورشيدي از سوي شركت ملي نفت ايران منتشر شد؛ كارشناسي به نام آقاي ردل چنين اظهار داشته است: «ما در آبادان در چند ماه گذشته بهترين ركورد ايمني را در بين تمام صنايع نفت جهان داشته ايم.»

پيش رو در مبارزه با سل

... بيماري سل كه تا پيش از ملي شدن صنعت نفت چندان در كانون توجه مسوولان بهداري و بهداشت قرار نداشت، از آغاز ملي شدن صنعت نفت مورد توجه قرار گرفته و دو مركز مجهز مبارزه با سل در آبادان و مسجدسليمان تاسيس شد. ... در حوالي سال 1340 خورشيدي روشي به نام مينوگرافي كه در آن زمان در جهان از اعتبار خاصي برخوردار بود، توسط بهداري نفت در ايران راه اندازي شد. نخستين دستگاه مينوگرافي در ايران توسط بهداري شركت ملي نفت ايران در آبادان نصب شد. اين دستگاه كه بعدها نمونه آن در تهران مورد استفاده قرار گرفت، عموما براي غربال گري بيماري سل در طبقات كارگري صنعت نفت و شاغلين اصناف مختلف در تهران استفاده مي شد.

بزرگان بهداشت و درمان صنعت نفت

... بنيان مستحكمي كه دكتر يانگ پي افكنده بود، بعدها با كوشش و تلاش بي وفقه بزرگاني همچون دكترابوالقاسم بختيار، دكتر منوچهر اقبال، دكتر زين­العابدين ميرزايي، دكتر رستم صرفه، دكتر عبدالحسين طبا، دكتر مسعود روحاني، دكتر بوذر جمهر مهر، دكتر احمد پرتو، دكتر اسفنديار دارابيان، دكتر عباس كهنمي و ديگر پزشكان ادامه يافت.