نفت چياسرخ كرمانشاه

كتاب «نفت چياسرخ كرمانشاه»، تدوين استاد منصوره اتحاديه، اسماعيل شمس و سعيد روحي است و مجموعه 121 سند مربوط به چياسرخ از 19 رمضان 1319 تا 23 شوال 1322 و 22 جمادي‌الاول 1329 تا 10 شوال 1332 را در بر دارد. به عبارت دقيق‌تر، اين كتاب «بر اساس اسناد به دست آمده از مكاتبات» عبدالحسين‌ميرزا فرمانفرما در دو دوره حكمراني وی بر كرمانشاهان و «اسناد وزارت امور خارجه ايران و با شرح كشف نفت در چياسرخ» كه اكنون جزئي از خاك عراق محسوب مي‌شود، نوشته شده است.

فرم كتاب در قطع رقعي و دو مقدمه، متن استنساخ‌شده 121 سند با موضوع چياسرخ به همراه پيوست چند تصوير را شامل می شود.

نويسندگان كتاب دانسته‌ها و يافته‌هاي خود را درباره دو مسئله اصلي كتاب، يعني نفت و منطقه چياسرخ در دو بخش يا مقدمه بيان كرده‌اند؛ مقدمه نخست در 30 صفحه به مسئله نفت پرداخته است؛ با اين توضيح كه «نفت براي اولين‌بار [در ايران] در چياسرخ - كنار رود قوره‌تو- در شمال قصرشيرين در منطقه ذهاب كشف و استخراج شد» و این توضیح که اسناد كتاب «بر مبناي منتخبي از اسناد عبدالحسين‌ميرزا فرمانفرما و تعدادي سند از بايگاني وزارت امور خارجه» تدوين شده است.

عبدالحسين‌ميرزا فرمانفرما دو بار حاكم كرمانشاه شد و هر دو بار مسئله نفت و مشكلات ناشي از آن و مسائل مربوط به تعيين سرحدات ايران و عثماني مطرح بود. در دوره اول حكومت وي (رمضان 1320 تا ذي‌القعده 1322/1905-1903م) نفت كشف شد و كماكان تا دوره دوم حكومت او (شوال 1329 تا رمضان 1332/1914-1911م) ادامه داشت، همچنين مسئله تعيين مرز ايران و عثماني از مسائل جدي به شمار مي‌آمد. با اين همه، فرمانفرما مستقيماً درگير اين مذاكرات نبود.

او بايگاني مرتبي داشت و اكثر اسناد و مدارك به دست آمده، مكاتباتي است كه از دوران مختلف مناصب دولتي او باقي مانده است. در ميان اين اسناد، نامه‌هايي درباره نفت چياسرخ وجود دارد كه اساس كتاب نفت چياسرخ كرمانشاه بر پايه آن ريخته شده است.

مقدمه دوم يا «پيشگفتار»، نوشته مختصر و مفيدي درباره مسئله تعيين مرزبندي ميان ايران و عثماني است كه با موضوع نفت چياسرخ مرتبط است.

پس از پيشگفتار متن استنساخ‌شده اسناد در دو بخش مجزا آمده است: در بخش يكم، تعداد 105 متن سند مربوط به دوره اول حكومت فرمانفرما در كرمانشاهان بين سال‌هاي 1319 تا 1322 قمري درج شده و در بخش دوم كه در واقع، گوياي مستندات دوره دوم حكومت فرمانفرما است، تعداد 16 سند از اسناد مرتبط سال‌هاي 1323 تا 1329 را شامل مي‌گردد و غالباً از آرشيو اسناد وزارت خارجه برداشت شده است.

ويژگي‌هاي اين كتاب را به‌طور كلي و اختصار در چند بند مي‌توان برشمرد:

نويسنده اول كتاب، دكتر اتحاديه، از اساتيد تاريخ ايران و از اعضاي خانواده نظام‌مافي به اسناد خانوادگي دسترسي ويژه‌اي دارد، بدين سبب مي‌توان به مستندات ارائه‌شده در كتاب اعتنا كرد و مطالب توضيحي ـ توصيفي اسناد را شايسته توجه دانست.
اسناد كتاب براي نخستين‌بار چاپ و منتشر شده است و در آينده مي‌تواند منشا تحقيقات تاريخي و سياسي و گره‌گشاي ابهامات در اين زمينه‌ها باشد.

اطلاعات تحقيقي مهمي در مقدمه كتاب آمده است كه نتيجه تحقيق نويسندگان در جهت توضيح موضوع اسناد است. اطلاعاتي كه به‌طور پراكنده در كتاب‌ها و اسنادي همچون اسناد بریتیش پترولیوم ثبت شده كه حتي دسترسي ديگر محققان به برخي از آنها ميسر نيست.
اطلاعات اسناد كتاب در سه جهت كلي داراي اهميت و بررسي است:

الف- نشان دادن نوع رابطه شركت نفت انگليس و ايران با حكومت ايران

ب- بيان وضعيت مردم محلي و شرايط اجتماعي زمان توليد اسناد

پ- تأثير حضور بيگانگان در منطقه مورد بحث

متن اسناد كتاب بيانگر بخشي از گفتمان اداري دوره قاجار در زمان عبور از سنت به مدرنيته در آغازين سال‌هاي استقرار نظام مشروطيت در ايران است. محدودشدن الفاظ غيرضروري و تعارفات معمول در متن اسناد نسبت به قبل و توصيف و املاي صحيح واژه‌ها و به كاربردن واژه‌هايي چون «اسباب مهندسي»، «كميسيون فني ايران» و «تحقيق» و نيز كاربرد كامل افعال در پايان جمله و علامت‌گذاري جملات، گوشه‌هايي از حضور گفتمان جديد و نگارش تخصصي و تلاش براي گذر از سنت را در مكاتبات اداري نشان مي‌دهد.

فاطمه ترك‌چي

(نقل مطلب با ذكر مأخذ آزاد است.)