"كودتا، 28 مرداد، سازمان سيا و ريشه هاي روابط ايران و آمريكا در عصر مدرن"

كتاب "كودتا، 28 مرداد، سازمان سيا و ريشه هاي روابط ايران و آمريكا در عصر مدرن" از جمله آثار مطرح در ميان ده ها اثري است كه در مورد كودتاي نفتي ايران در 28 مرداد 1332 به رشته تحرير درآمده است.

پیش از ورود به مبحث نقد، بي مناسبت نيست در اينجا به نظر چند کارشناس برجسته تاریخ معاصر، به نقل از مقدمه مترجم در نسخه فارسي، اشاره كنيم. اين نقل قول ها جايگاه كتاب حاضر را در ميان آثار مربوط به پژوهش های تاریخی معاصر، نشان مي دهد.

یکی از این صاحب نظران، رشید خالدی، استاد مطالعات تاریخ جهان عرب از دانشگاه کلمبیا است. به اعتقاد وي "این تالیف، بررسی گسترده و معتبر از یک اتفاق تاریخی سرنوشت ساز موسوم به کودتای نفتی ایران است. مولف در این اثر نشان داده که کودتا، بیشتر در مخالفت سرسختانه آمریکا و انگلیس، با کنترل منابع نفتی توسط ایران ریشه داشته، تا در لجاجت دولت ایران، یا مثلا الزامات جنگ سرد."
نوام چامسکی نظریه پرداز دیگري است كه در مورد اين كتاب چنين مي گويد:" کودتاي 28 مرداد، رویدادی اساسی در تاریخ ایران است. این بررسی تازه به همراه درکی عمیق و پژوهشی بی نقص، به شکلي مستدل نشان می دهد که بسياري از بررسی های پیشین، چندان مطمئن و قابل اعتماد نیستند ".
در این میان نظر «روی متحد» استاد مطالعات اسلامیِ دانشگاه هاروارد نیز شنیدنی است: "یک اثر ممتاز و خواندنی! در این اثر از اَسنادی کم نظیر و طبقه بندی شده، همچنین آثار جدید منتشر شده، برای نشان دادن این رویداد مهم در تاریخ ایران، بلکه در تاریخ خاورمیانه، بهره گرفته شده است. بنا براین می تواند کتابی شایسته توجه برای بسیاری از خوانندگان باشد".

و نظر آخر، از جان لمبرت، استاد مطالعات خاورمیانه در لندن :"کتاب كودتا در واقع اثری است که از یک استاد تاریخ انتظار می رفت. بسیار عالمانه، سنجیده، روشن و گزیده! آبراهامیان دانش و تخصص خود را بر وقایعی تمرکز داده که تا به امروز همچنان بر ذهنیت ایرانیان نسبت به خود و سایرنقاط جهان سایه افکنده است."
در هر صورت نام نويسنده كتاب "كودتا، 28 مرداد و ..." براي كساني كه در حوزه تاریخ معاصر ایران به پژوهش دست زده اند، نامي آشنا است. آبراهاميان علاوه برکتاب حاضر چندین کتاب دیگر در زمینه های مختلف تاریخ ایران تالیف کرده و تالیفات وی غالبا از ويژگي مراجعه به مراجع و رفرنس های معتبر و مورد پذیرش پژوهشگران تاریخی برخوردار بوده است.

شيوه آبراهاميان در آثارش تاكيد بر اسناد و مدارك و دوري از نتيجه گيري بر اساس ظن و گمان است. از همین روست که پذيرش نتیجه و برداشت های نهاییِ وی براي مخاطب كار چندان دشواري نيست. در واقع مي توان گفت كه اهمیت کتاب در شناسایی جزییات کودتا است.
شايد اين تصور مطرح شود كه با وجود كتاب هاي فراوان منتشر شده در خصوص کودتای 28 مرداد، واقعا تا چه اندازه نياز به كتابي ديگر در اين زمينه بود. پاسخ اين سوال را در سطرهاي كتاب مي توان يافت. آنجا كه موارد اختلاف در حوادث تاريخي مربوط به اين كودتا مطرح مي شود و مولف تلاش مي كند تا با استناد به شواهد و مداركي كه از منابع گوناگون به دست آورده، نتيجه گيري درستي را به مخاطب عرضه كند.

به عبارتي مي توان گفت كتاب با  کنار هم گذاشتن اسناد مختلف تلاش دارد تا نقاط تاریک متعددی از وقايع مربوط به كودتا را روشن كند. طبعا برای اکثریت مخاطبان سبک و سیاق آبراهامیان شناخته شده است. اتکا بر مستندات معتبر و استخراج رای نهایی، از ویژگی های ثابت و بارز این مولف است. از اين رو مایه خرسندی است که ترجمه اين اثر در ایران اجازه نشر يافته و در اختیار پژوهندگان و علاقمندان قرار گرفته است.
در مورد سبك نگارش كتاب نيز مي توان آن را دقيق و روشن و به دور از هيجانات توصيف كرد. به عبارتي ديگر مولف ابدا از سبک حماسی استفاده نکرده است. نه مشت به دهان کسی کوفته و نه برای کسی، خواستار مرگ و فنا شده است. برگ برنده مولف اسنادی است که از مراجع داخلي و خارجي، اعم از نشريات و منابع رسمي دريافت كرده است كه از جمله آنها مي توان به اسنادي كه توسط سازمان سيا در چند سال اخير از طبقه بندي خارج شده است، اشاره كرد.

کتاب، دارای چهار فصل کلی است: الف: ملی شدن صنعت نفت (همراه با زمینه ها و انگیزه ها)، ب: مذاکرات انگلیس و ایران (جزییات دیوان لاهه)، ج: کودتا (و جریانات وابسته به آن) و د: میراث کودتا (بررسی بجا مانده ها). اين بخش بندي ها البته به هدايت بهتر خواننده براي مطالعه و بهره بردن از كتاب كمك مي كند.

از امتيازهاي های کتاب "كودتا، 28 مرداد و ..." علاوه بر مُحسنات پیشگفته، یکی گاهنامه کودتا و دیگري فهرست چهره های سرشناس در ماجرای کودتا است. گاهنامه کودتا وقایع کودتا را به ترتیب زمانی به صورت پی در پی آورده است. همین ویژگی کمک زیادی از نظر «توالی اتفاقات» به مخاطب می كند.

مورد دوم، فهرست چهره های سرشناس در کودتا، اعم از شخصيت هاي مثبت يا منفي است. همراه با توضیح نامهِ مختصری از یکایک آنان. بسیار شایسته است که سایر محققان از همین شیوه استفاده کرده، فهرستي از شخصیت های مرتبط با رويدادهاي اثر را در تالیفات خود اضافه کنند.

کتابنامه کامل دو زبانه، پاورقی های مفصل، نمایه اَعلام و ارجاعات بی شمار، همگی از نکات مثبت این کتاب اند. نکته جالب توجه این که با یک بار خواندن کتاب، ماجرا پایان نمی گیرد. زیرا وابستگی و ارتباط اتفاقاتِ کودتا به صورت چند لایه صورت گرفته است. البته مولف خود تاكيد دارد كه پژوهش در مورد واقعه كودتاي 28 مرداد هر آن و با انتشار اسناد تازه تر مي تواند، تكميل تر شود.

کتاب "كودتا، 28 مرداد و ..." علاوه بر نشر نی، توسط نشر ماهی نیز با ترجمه ناصر زرافشان منتشر شده است. اگر چه ترجمه هاي اين دو نشر تفاوت هاي اندكي با يكديگر هم دارد، با این حال مطالعه آن از هر ناشر یا هر مترجم دیگر، چندان توفیری نخواهد داشت.

احمد کعبی فلاحيه