راه های آبی کارون و تاثیر آن بر اکتشاف و بهره برداری نفت در جنوب

رودخانه گرگر (شاخه اي از كارون) و كشتي هاي بخار (River Steamer) در منطقه درخزينه

تاریخچه رودخانه کارون: کارون تنها رود ایران است که به آب های بین المللی و اقیانوس راه دارد. طول این رودخانه 8۵۰ کیلومتر و سرچشمه اصلی آن، آب کاج از زردکوه بختیاری در رشته کوه زاگرس است. كارون با ورود به شوشتر در خوزستان به دو شاخه گرگر و شطیط تقسیم می شود، ولی دوباره در جنوب شوشتر به هم متصل شده و سپس رود دز در شمال اهواز به این رودخانه ملحق می شود. علاوه بر این ها، رود کارون، با ورود به خرمشهر، دو شاخه شده و یکی از شاخه ها به اروندرود در مرز ایران و عراق می ریزد و دیگری با ادامه مسیر به خلیج فارس می پیوندد.

همچنین رودخانه کارون، تنها رودخانه ایران است که بخشی از آن قابل کشتیرانی است. بدین معنی که آن قسمت از این رودخانه که بین بند قیر و خرمشهر واقع شده و شامل مجموعه آب رودخانه های کارون و دز می باشد، قابل کشتیرانی است و طول این مسیر به طور تقریبی به ۱۹۰ کیلومتر می رسد.

مسیر عبوری رودخانه کارون از شهرستان های شهرکرد، بروجن، لردگان، ایذه، مسجد سلیمان، شوشتر، اهواز و خرمشهر، استان های چهار محال و بختیاری و خوزستان است. این رودخانه دایمی و حوزه آن خلیج فارس و دریای عمان است. طول آن 950 کیلومتر و ارتفاع سرچشمه 3000 متر می باشد و مسیر کلی آن نخست جنوب شرقی سپس غربی و شمال غربی است و در شهرستان های شوشتر و اهواز و خرمشهر جنوب غربی است. سواحل این رودخانه چشم اندازهای زیبایی دارد.

زمانی کارون عریض‌ترین و پرآب‌ترین رودخانه ایران بود. اما امروز بیشتر از آنکه شبیه یک رود پرخروش باشد، به نهر کم آب و کوچکی می‌ماند که برای دفع آب های سطحی ساخته شده است. سدهای مختلفی روی این رودخانه ساخته شده‌اند که مهم‌ترین آنها سدهای کارون ۱، کارون ۳، کارون ۴، مسجد سلیمان و در پایین‌تر، سدهای گتوند علیا و سد تنظیمی گتوند می‌باشند.

رود کارون درسنگ نوشته‌های باستانی کرن، کرنک و کوهرنگ نامیده شده و اولین تمدن‌های بشری درکنار آن شکل گرفته است. این رود با درازای 8۵۰ کیلومتر طولانی‌ترین رودی است که تنها در داخل ایران قرار دارد، همچنین تنها رود ایران است که بخشی از آن قابل کشتیرانی است. آب آشامیدنی کلان‌شهر اهواز نيز از رودخانه کارون تامین می‌شود.

سرچشمه شاخه‌های اصلی کارون (ارمند و بازفت) و چشمه دیمه، زردکوه بختیاری در استان چهار محال و بختیاری است ولی شاخه‌های فرعی آن از کوه‌های گوناگون سرچشمه می‌گیرند. این رود ، پس از گذر از مناطق کوهستانی و پر پیچ و خم، در منطقه‌ای به نام گتوند وارد دشت خوزستان می‌شود.

رودخانه ابتدا در جهت عمومی شمال غرب و سپس در جهت جنوبی از میان بلندی و پستی‌های زاگرس به سمت جلگه خوزستان حرکت کرده و پس از خروج از کوهستان و اتصال تعداد زیادی رود به آن، در شمال شوشتر به دو شعبه تقسیم می‌شود. شعبه شرقی گرگر یا دودانگه و شعبه غربی که بزرگ تراست شطیط یا چهاردانگه نامیده می‌شود . دو رود منشعب شطیط و گرگر و رودخانه دز که بزرگترین ریزآب‌های کارونند در حوالی محلی به نام بند قیر در نزدیکی شوشتر بهم متصل می‌شوند و کارون بزرگ و حیات بخش را می‌سازند. پس از آن رودخانه وارد اهواز می‌شود و با مشروب ساختن نواحی حاشیه ای شهر، از وسط آن عبور کرده و از سمت جنوب شهرستان به سمت خرمشهر جریان می‌یابد. اين رود در شرق خرمشهر به دوشاخه تقسیم می‌شود. شاخه غربی با نام بهمنشیر به جنوب غربی جریان یافته و از طریق خورموسی به خلیج فارس راه می‌یابد و شاخه شرقی از جنوب خرمشهر گذشته و به اروند رود می‌ریزد.

رودخانه های بزرگ کارون، کرخه و دز که می توانند دشت وسیع خوزستان را سیراب کنند، همگی از رشته کوه های زیبای زاگرس منشاء گرفته و در طول قرن ها، بارش باران های بهاری در این نواحی، حجم زیادی از سیلاب را روانه دشت خوزستان كرده است. به اين ترتيب مناطق وسیعی زیر آب رفته و در سایر مواقع سال، بسیاری از نقاط، خشک و بی آب مانده است.

با به قدرت رسیدن ساسانیان، اردشیر بابکان دستور داد تا با احداث یک مسیر فرعی، رودخانه کارون را در شهر شوشتر به دو قسمت تقسیم کنند. در سال 259 ميلادي شاپور اول ساساني پس از آنكه پابليوس لوسيوس والريانوس آگوستوس، امپراطور روم را در جنگ ادسا (Edessa) شكست داد و هفتاد هزار سرباز رومي و يوناني كشته يا به اسارت ايرانيان در آمدند، والريانوس و بخشي از اسرا را به شهر بيشاپور فرستاد.

بخش ديگري از اسرا به شهر ديگري به نام گندی شاپور (جندي شاپور) فرستاده شدند كه بين شهرهاي شوش و شوشتر واقع شده بود. در اينجا بود كه با استفاده از نيروي كار اسرا، رودخانه اي به طول حدودا 32 كيلومتر حفر شد، تا آب رودخانه كارون را به دو قسمت تقسيم كنند. براي تقسيم آب، به احداث يك سد انحرافي نياز بود كه امروزه به آن بند ميزان مي گويند. اين بند بناي ارزشمندي است كه از دوره ساساني تا امروز بر جا مانده و در شمال شرقي شوشتر آب رودخانه كارون را به دو قسمت تقسيم مي كند. اين بند داراي 9 دهانه آب رو است و طول آن 386 متر است. كمترين ارتفاع آن چهار و نيم و بيشترين ارتفاع آن نه متر و با مصالح ماسه سنگ، سنگ هاي صخره اي و ملات ساروج ساخته شده است. اين بند در دوران صفويه به بند خاقان و در دوران قاجاريه به بند محمد علي ميرزا معروف بوده و چندين بار مورد مرمت قرار گرفته است.

به نظر مي رسد تقسيم رودخانه در اين قسمت سه هدف را دنبال مي كرده است: 1- جلوگيري از بروز سيلاب هاي شديد 2 - آب رساني به نواحي خشك و آبياري زمين هايي كه با شاخه اصلي رودخانه فاصله داشتند و 3 - ساخت آسياب هاي آبي.

در شوشتر، بند میزان، رودخانه کارون را به دو قسمت تقسیم می کند. قسمت اصلی و اولیه به شطیط (Shotayt) يا چهار دانگه معروف است. دو سوم آب رودخانه كارون وارد اين بخش مي شود و شاخه ی دوم به گرگر (gar gar) یا (gor gor) يا دودانگه معروف است و يك سوم آب رودخانه كارون به آن هدايت مي شود. کلمه ی گرگر یک اصطلاح عامیانه ی شوشتری است و به آبی که از بالا به پایین می ریزد ، اطلاق می شود. طول رودخانه ی گرگر حدود 32 کیلومتر است که شروع آن بند میزان در شوشتر است و در بند قیر، تقريباً همزمان با رودخانه دز و شطيط به هم پيوسته، دوباره رودخانه اصلی کارون را تشكيل مي دهند. همان طور که گفته شد، این رودخانه 32 کیلومتری در زمان شاپور اول ساسانی و با استفاده از نیروی انسانی اسرای رومی به صورت دست کن ساخته شده است.

به باور اینجانب علاوه بر نیروی کار بسیار عظيمي که برای احداث یک رودخانه ی بزرگ به کار رفته است و در برخی نقاط بستر رودخانه بیش از 50 متر از کناره های آن گودتر است، نحوه محاسبه و انتخاب مسیر که توالی و یکسانی جریان آب را مخدوش ننماید با امکانات محدود آن زمان بسیار شگرف می نماید. در ابتداي رودخانه گرگر (حدود سيصد متر پايين تر از بند ميزان) سدي ساخته شده است که آب رودخانه را به سه تونل هدایت می کند.

هنگامي كه دولت ايران درسال 1267شمسی (1888م) فرمان آزادي كشتيراني بر رود كارون را تا سد اهواز براي كشتيراني خارجي اعلام كرد، جنب و جوش براي اخذ امتياز احداث جاده لينچ در منطقه بختیاری افزايش يافت. برادران لينچ كه امتياز كشتيراني در دجله و فرات را در بغداد و بصره داشتند، براي اخذ امتياز احداث جاده لينچ گام به پيش نهادند و خواستار دريافت امتياز اين جاده تجاري شدند .

با حفر کانال سوئز در سال۱۲47 شمسی ( ۱۸۶۹ م) توجه به مسیرهای دریایی و رودخانه‌ای برای ارتباط میان اروپا، هند و ایران بیشتر شد. حکومت گران محلی ایران نیز به این مساله توجه کردند؛ به گونه‌ای که در سال ۱۲56 شمسی (۱۸۷۸ م) حسینقلى‌خان نخستین و بزرگ‌ترین ایلخانى بختیارى، به مکنزى که از شرکاى کمپانی‌ «گرى پل و شرکا» (Gray Paul & Co.) مقیم بوشهر بود برای گسترش بازرگانی پیشنهاد همکارى داد و کمپانی یادشده حاضر شد که در این رودخانه کشتیرانى راه‌اندازی کند.

همزمان فرانسوى‏ها توانستند حق انحصارى کشتیرانى کارون و بهره‏بردارى از سرزمین‌های همجوار آن را به دست آورند. این امتیاز که دو بار اعطا و دو باره هم میان سال‌های ۱۲54 و ۱۲56 شمسی (۱۸۷۶ و ۱۸۷۸م) لغو شد، با اعمال نفوذ دکتر تولوزان (JosephDesire Tholozan) پزشک فرانسوى شاه و کمک روس‌ها در تهران منعقد و قرار شده بود که سد اهواز را با دریچه‏هایى تجدید بنا کرده، زمین‌های اطراف را آبیارى و حتى از جنگل‏ها و معادن بهره‏بردارى کنند.

با این حال گسترش ارتباط میان خلیج‌‌فارس و هند و نیز کوشش‌های سردراموند ولف (Sir Drummond Wolff) وزیر مختار بریتانیا در ایران باعث شد تا سرانجام ناصرالدین‌شاه با صدور فرمانی در 30 دی سال 1267 شمسی  (۳۰ اکتبر ۱۸۸۸م) کشتیرانی در قسمت جنوبی رودخانه کارون را براى همه کشورها آزاد اعلام کند. به این‌ترتیب اهواز مورد توجه بازرگانان ایرانی و خارجی قرار گرفت. در چنین شرایطی حسینقلی‌خان نظام‌السلطنه نیز به حکومت خوزستان و بختیاری منصوب شد تا اصلاحات مورد نیاز را در آنجا صورت دهد.

کمپانی ناصری ملزم بود، یک خط آهن به همراه تراموای هم بکشد، تا کالاهای داخله و خارجه زودتر به مقصد برسند. بنابراین کمپانی ناصری در ساحل چپ کارون در نزدیکی اهواز، خط آهنى‌ به‌ طول‌ سه کیلومتر کشید که‌ کالاها را به‌ وسیله تراموای‌ اسبى‌ به‌ شوشتر حمل‌ مى‌کرد.

اکتشاف نفت: منطقه بختیاری با احداث جاده لینچ و باز شدن رود كارون به روي كشتي هاي خارجي و ورود انگلیسی ها به سرزمین های بختیاری از طریق این جاده، همچنين قرار گرفتن اين منطقه در سرراه بازرگانی شمال به جنوب و خصوصا اصفهان به سوی اهواز (یا ناصری آن روز) از اهمیت زيادي برخوردار شد؛ بويژه این که در این سال ها اتفاقی افتاد که نه تنها بر حیات سیاسی و اقتصادی این منطقه، بلکه کل ایران تاثیر بسزايي داشت. اين اتفاق اکتشاف نفت در منطقه بختیاری بود.

بهره برداری نفت: در ۲۶ می سال ۱۹۰۸میلادی (پنجم خرداد ۱۲۸۷شمسی) وقتی حفاری چاه در مسجد سلیمان به پایان رسید نفت به ارتفاع ۵۰ فوت در هوا فوران کرد. سطح تولید اين چاه به ۲۳۰۰  بشکه در روز می رسید. اما برای تبدیل این میدان نفتی به یکی از بزرگترین میادین نفتی جهان و بهره برداری از آن به سرمایه گذاری زیادی نياز بود که برای تامین آن شرکت نفت انگلیس و ایران (Anglo Persian Oil Company)  در سال ۱۹۰۹ تاسیس شد.

لزوم دسترسی آسان به نیرو، خدمات و ابزار باعث شد که انگلیسی ها راه آبی کارون  شاخه گرگر را برای این منظور انتخاب نمایند؛ درخزینه بهترین محلی بود که براي اين منظور انتخاب شد.

کمپ بزرگی به وسیله انگلیسی ها در این منطقه ایجاد گردید و به تدریج تاسیساتی از قبیل پمپ های انتقال آب، منبع آب، تصفیه خانه آب آشامیدنی، کارخانه تولید یخ، مزرعه های کشت گندم، ذرت، سیب زمینی، سبزی و صیفی، گاوداری و پرورش خوک، ژنراتورهای تولید برق، درمانگاه و بانک، بارانداز و اسکله، ایستگاه راه آهن و مجموعه اداری و مسکونی در آنجا تاسیس گردید .

پیش از آنکه خط آهن در خزینه به مسجد سلیمان ایجاد گردد، تنها راه دسترسی راه آبی شاخه شمالی کارون، گرگر، بود. در ابتدا تجهیزات مورد نیاز حفاری چاه نفت و به هنگام تاسیس شرکت نفت، از طریق رودخانه از خرمشهر توسط کشتی های بخار نوع پارویی دارای پروانه عقب (Stern Wheeler) و یا (River Steamer) که به آنها مرکب می گفتند به اهواز منتقل می گردید و در اهواز (ناصری) در محوطه انبار شرکت نفت انگلیس و ایران تخلیه می گردید.

سپس از انبارهای اهواز مجدد در کشتی های بخار نوع کوچکتر و یا مرکب ها و یا لنج هایی که بین اهواز و در خزینه در رفت و آمد بودند، بارگیری و به مقصد درخزینه که نزدیکترین محل به مناطق نفتخیز (مسجدسلیمان) از طریق رودخانه گرگر بود حمل می می شد. این تجهیزات در بار انداز درخزینه، به وسیله دو جرثقیل بزرگ و کوچک استیمی (بخار) از لنجها پیاده می شد و از آنجا به وسیله گاری و حیوانات بارکش تا مسجد سلیمان حمل می شدند. تا این زمان هیچ جاده آسفالته ای وجود نداشت.

براي نام گذاري کشتی های بخار یا مرکب ها که در مسیر رودخانه کارون از خرمشهر به اهواز در تردد بودند، اکثرا از نام محل ها در مناطق نفتخیز استفاده می شده است مانند: کشتی کلگه (Kalgah)، شوشان (Shushan)، شاردین (Chardine) و برخی کشتی های بخار هم که در مسیر اهواز و درخزینه در رفت و آمد بودند به نام های نفتون (Naftoon)  و بی بیان (Bibian) نامگذاری شده بودند.

علت اینکه در مسیر بین اهواز و درخزینه از کشتی های بخار یا مرکب های کوچک استفاده می گردید اين بود که چون محل درخزینه در مسیر رودخانه (آبراهه) شاخه گرگر قرار داشت و از منطقه بند قیر که محل تلاقی سه آبراهه گرگر، شطیط و دز مي باشد به بعد در برخی نقاط عمق رودخانه کم بود و بنابراین از کشتی هایی استفاده می شد که در نقاط کم عمق بتوانند تردد كنند.

انتقال تجهیزات نفتی به مناطق نفتخیز (مسجدسلیمان) سال ها به همین شیوه ادامه داشت، تا اینکه از سال 1923 میلادی (1302 ش) خط آهن درخزینه به مسجدسلیمان احداث شد و حدود سه دهه این خط آهن در خدمت انتقال تجهیزات از درخزینه به مسجدسلیمان بود. از آن تاریخ به بعد با احداث جاده ماشین رو، این خط آهن جمع آوری شد.

بنابر این مسیر های آبی رودخانه کارون طی چندین دهه به صنعت نفت در جنوب کشور خدمات شایانی كردند که از جمله مي توان به انتقال کلیه تجهیزات نفتی به مناطق نفتخیز و انتقال فرآورده های نفتی از مسجدسلیمان به آبادان و ساحل دریا جهت صادرات اشاره كرد.

تهيه و تنظيم: پرويز آريانفر