روزنگار نفت (آبان ماه)

امضاي قرارداد ساخت مجتمع پالايشگاهي ري، درگذشت ابوالقاسم حالت؛ اسارت مهندس تندگویان، وزیر نفت؛ شهادت دکتر فاطمی؛ افتتاح مرحله نخست طرح توسعه میدان گازی پارس جنوبی و ...

دوم آبان 1344:  قرارداد طراحي و ساختمان مجتمع پالايشگاهي ري كه به نام پالايشگاه تهران ناميده ‌شد، بر مبناي نيازهاي بازار ايران جهت تأمين مواد سوختي گرمازا و بنزين اتومبيل، بين اداره مهندسي و ساختمان شركت ملي نفت ايران و يك گروه پيمانكار به امضا رسيد.

سوم آبان 1371:  ابوالقاسم حالت، شاعر، طنزپرداز و مترجم معاصر ايراني كه از كارمندان شركت ملي نفت ايران بود، درگذشت. استاد ابوالقاسم حالت ملقب به ابوالعينك در سال 1298 خورشيدي در تهران متولد شد و پس از تحصلات مقدماتي و متوسطه به استخدام شركت نفت ايران درآمد و تا زمان بازنشستگي در خدمت روابط عمومي بود. «حالت» در جواني به فراگيري زبان‌هاي عربي، انگليسي و فرانسه پرداخت و از سال 1314، يعني 16 سالگي به شعر و شاعري روي آورد و به سرودن شعر در قالب كهن و تذكره‌نويسي همت گماشت.

ديوان حالت كه مشتمل بر قطعات ادبي، مثنوي‌ها، قصايد، غزليات و رباعيات است، خود نمايان‌گر عمق دانش ادبي اين محقق نفتي است. وي از سال 1317، همكاري خود را با مجله معروف فكاهي «توفيق» آغاز كرد و بحر طويل‌هاي خود را با امضاي «هدهد ميرزا» و اشعارش را با اسامي مستعار «خروس لاري»، «شوخ»، «فاضل‌مآب»، «ابوالعينك» به چاپ مي‌رساند، علاقه به مسائل ديني سبب شد از سال 1323، هر هفته چند رباعي جدي كه ترجمه‌اي از كلمات قصار حضرت علي(ع) بود، در مجله «آيين اسلام» چاپ كند. حالت در ترانه‌سرايي نيز دستي داشت و عموم ترانه‌هاي او در قالب فكاهي و انتقاد از وضع سياسي و اجتماعي آن زمان جاي مي‌گرفت.

او در آن سال‌ها با نشريات «اميد»، «تهران مصور» و «پيام ايراني» نيز همكاري داشت و ملك‌الشعراي بهار، او را به كنگره نويسندگان ايران دعوت كرد. حالت در زمينه موسيقي اصيل ايراني نيز فعال بود و نخستين سرود ملي جمهوري اسلامي را او سرود. وي پس از انقلاب اسلامي نيز به رغم كهولت سن، مدت‌زمان نسبتاً طولاني با مجله «گل‌آقا» همكاري كرد. از استاد ابوالقاسم حالت، آثار ادبي و فرهنگي بسياري در زمينه‌هاي شعر، طنز، ادبيات و ترجمه به جاي مانده است.

از مجموعه آثار وي مي‌توان به ديوان اشعار (اشعار و رباعيات)، پروانه شبنم (قصايد اخلاقي و عرفاني سعدي و تذكره شاهان شاعر)، فكاهيات، ديوان ابوالعينك، ديوان شوخ، گلزار خنده اشاره كرد. همچنين، تاريخ فتوحات مغول (نوشته جي. جي. ساندرز)، تاريخ تجارت (نوشته اريك. ن. سيمونز)، ناپلئون در تبعيد (خاطرات ژنرال برتران)، زندگي من (نوشته مارك تواين)، زندگي بر روي مي‌سي‌سي‌پي (مارك تواين)، پيشروان موشك‌سازي (بريل ويليامز و ساموئل اشتاين)، سرگذشت واقعي داريوش سوم و اسكندر (ماري رنولت)، كلمات قصار علي‌بن‌ابيطالب(ع) و مجموعه تاريخ كامل ابن اثير (23 جلد) از جمله آثاري است كه وي در حوزه ترجمه از خود بر جاي گذارده است.

ششم آبان 1332: قرارداد معروف كنسرسيوم كه به عنوان «قانون فروش نفت و گاز» ناميده مي‌شد به تصويب مجلس سنا رسيد.

ششم آبان 1349: بهره‌برداري از شاه‌لوله گاز ايران آغاز شد.

هفتم آبان 1332: كنسرسيوم بين‌المللي نفت، مركب از شركت‌هاي آمريكايي و اروپايي براي اكتشاف و توليد و پالايش نفت، به تشكيل شركت‌هاي عامل نفت مبادرت ورزيدند.

هفتم آبان 1345: در پي پديد آمدن اختلاف نظر ميان دولت ايران و كنسرسيوم نفت در 7 آبان 1345 (29 اكتبر 1966) و 8 سال پس از تصويب قرارداد در مجلس ايران، در نهم آبان، اورل هريمن، ديپلمات آمريكايي براي رفع اختلاف وارد تهران شد. هم‌زمان 30 نماينده هم از جانب شركت‌هاي عضو كنسرسيوم به همين منظور به تهران آمدند.

هشتم آبان 1354: شركت سرمايه‌گذاري ملي ايران تأسيس گرديد و در اسفند همان سال در بورس اوراق بهادار تهران پذيرفته شد.

نهم آبان 1359: مهندس محمدجواد تندگويان، وزیر نفت دولت شهید رجایی، در اين روز و در حالي كه براي بازديد از پالايشگاه نفت آبادان عازم منطقه بود، در جاده ماهشهر ـ آبادان به همراه معاون و ديگر همراهانش به اسارت نيروهاي ارتش عراق درآمد و به زندان اسيران ايراني منتقل شد. به گفته برخي از اسيران، شهید تندگویان تا مدت‌ها زنده بود و حتي از شكست حصر آبادان (مهر 1360) و آزادسازي خرمشهر (خرداد 1361) اگاهي يافت، اما از جزئيات اسارت و نحوه شهادت او در اردوگاه‌هاي اسيران اطلاع دقيقي در دست نيست.

مهندس محمدجواد تندگویان ۲۶ خرداد 1329 در محله‌ خانی‌آباد جنوب تهران به دنیا آمد و در سال ۱۳۵۴ برای ادامه تحصیل دانشکده نفت آبادان را برگزید و پس از فارغ‌التحصیلی و دوره آموزشی نظام وظیفه، در پالایشگاه نفت تهران مشغول کار شد.

شرکت در فعالیت‌های سیاسی منجر به دستگیری وی توسط ساواک و اخراج از پالایشگاه نفت تهران شد. وی در سال ۱۳۵۷ مدرک کارشناسی ارشد مدیریت را از مرکز مطالعات مدیریت ایران دریافت کرد و پس از پیروزی انقلاب به وزارت نفت دعوت شد.

نمایندگی وزیر نفت در مناطق جنوبی ایران و مدیریت شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب از فعالیت‌های تندگویان تا نخست‌وزیری محمدعلی رجایی است. شهیدرجایی، در مهر سال ۱۳۵۹ مهندس تندگویان را به عنوان وزیر نفت به مجلس معرفی کرد.

پیکر شهید تندگویان در تاریخ 29 آذر 1370 به وطن بازگردانده شد.

دهم آبان 1350: اجازه اجراي قراردادهاي منعقد شده بين شركت ملي صنايع پتروشيمي و شركت ميتسوئي و شركا و شركت ملي صنايع پتروشيمي و شركت كابوت و بانك توسعه صنعتي و معدني ايران از جانب مجلس شورای ملی صادر شد.

سیزدهم آبان 1352: مجلس قانون يكنواخت ساختن بهاي فروش فرآورده‌هاي نفتي به شركت‌هاي هواپيمايي ايران را تصويب كرد.

سیزدهم آبان 1349: بهره‌برداري از مجتمع شيميايي رازي آغاز شد.

چهاردهم آبان 1330: دكتر مصدق، نخست‌وزير ايران که براي شركت در جلسه شوراي امنيت برای بررسي شكايت انگليس از ايران، در آمريكا حضور داشت، ضمن ملاقات با مقامات آمريكايي، پيشنهاد ايران براي حل مناقشه نفت با انگليس را مطرح كرد. در 14 آبان 1330 (5 نوامبر 1951) دكتر مصدق در ملاقاتي با جورج مك گي، معاون وزير خارجه آمريكا از مخالفت انگليس با پيشنهاد ايران مطلع شد. در اين جلسه، دكتر مصدق ضمن اظهار نگراني از اوضاع ايران، اعلام كرد كه سران رده اول حزب توده كه هدايت‌گر آشوب‌ها در ايران هستند، از سوي شركت نفت انگليس و ايران حمايت مي‌شوند و انگليسي‌ها به منظور اعمال فشار اقتصادي بر ايران از مذاكره امتناع مي‌كنند. در همان روز در ايران، آيت‌الله كاشاني براي مقابله با نيروهاي بيگانه و حاميان آنها تظاهراتي برپا كرده بود.

چهاردهم آبان 1348: مجتمع پتروشيمي آبادان افتتاح شد و مورد بهره‌برداري قرار گرفت. در اواخر سال 1342، سازمان برنامه و بودجه ايران، انستيتوي نفت فرانسه را براي مطالعه ايجاد صنايع پتروشيمي در ايران به خدمت گرفت. انستيتوي فوق پس از بررسي‌هاي لازم احداث يك مجتمع پتروشيمي براي توليد P.V.C (ماده اوليه پلاستيك) و D.D.B (ماده اوليه پاك‌كننده‌ها) و ‌NAOH (سود سوزآور) را در شهر آبادان به خاطر وجود امكاناتي مثل پالايشگاه آبادان، دسترسي به برق سراسري و معادن نمك خوزستان و دسترسي به دريا از طريق اروندرود و خليج‌فارس پيشنهاد كرد. به همين منظور در سال 1344، شركت سهامي پتروشيمي آبادان با مشاركت شركت ملي صنايع پتروشيمي به ميزان 74 درصد و شركت آمريكايي «بي. اف. گودريچ» به ميزان 26درصد، با هدف توليد ماده اوليه پلاستيك (P.V.C) به ظرفيت 20هزار تن در سال، ماده اوليه پاك‌كننده‌ها (D.D.B) به ظرفيت 10هزار تن در سال و توليد سود سوزآور (NAOH) به ظرفيت 24هزار تن در سال تأسيس شد. در همين خصوص، زميني به مساحت 27 هكتار در كنار پالايشگاه آبادان انتخاب شد و در سال 1345، قرارداد اجراي پروژه پتروشيمي آبادان با شركت لاماس آمريكايي منعقد شد و در سال 1348 اين مجتمع به بهره‌برداري رسيد.

پانزدهم آبان 1344: شوراي عالي نفت ايجاد خط لوله سراسري آبادان ـ تهران را تصويب كرد.

پانزدهم آبان 1348: مجتمع پتروشيمي خارگ افتتاح شد. اين مجتمع با نام شركت سهامي شيميايي خارگ، براي بازيافت پروپان، بوتان، نفت و گوگرد از گازهاي استحصالي چاه‌هاي حوزه نفتي فلات قاره ايران راه‌اندازي شد. اين شركت كه در ابتدا با مشاركت 50-50 ميان شركت ملي صنايع پتروشيمي و شركت «آموكو» با سرمايه‌اي معادل 900 ميليون ريال تأسيس شد، در جزيره خارگ واقع شده است. گفتني است كه در سال 1373 به منظور جلوگيري از سوختن گازهاي سبك توليد شده در فرايند مجتمع و تبديل آن به فرآورده‌هايي با ارزش افزوده بالا، حركت به سمت خودكفايي و همچنين كاهش آلودگي محيط زيست، طرح احداث واحد متانول خارگ آغاز شد كه در سال 1378 به بهره‌برداري رسيد.

شانزدهم آبان 1331 (7 نوامبر 1952): پيشنهاد خريد نفت ايران به ميزان يكصد ميليون دلار از سوي آمريكا؛ وزير خارجه آمريكا يادداشتي براي رئيس‌جمهور اين كشور ارسال كرد و ضمن توضيح وضعيت ايران و پيشنهاد آمريكا به انگليس در اين‌باره خواست كه رئيس‌جمهور با استفاده از اختيارات خود، مبلغ يكصد ميليون دلار از محل اعتبارات دفاعي به عنوان كمك در برابر خريد نفت و فرآورده‌هاي نفتي به دولت ايران پرداخت كند، همچنين موافقت كند كه يك يا چند شركت آمريكايي، با همكاري شركت نفت انگليس و ايران براي خريد و فروش نفت ايران اقدام كنند.

اجراي پيشنهاد وزير خارجه آمريكا به دو دليل نياز به مجوز رئيس‌جمهور داشت: يكي اينكه، دسترسي به يكصد ميليون دلار در شرايط عادي نياز به تصويب كنگره داشت و دوم آنكه، حضور شركت‌هاي بزرگ آمريكايي در بازار نفت ايران با قوانين ضد تراست مغاير بود. براي تحقق اين امر، وزارت خارجه آمريكا همچنان منتظر دريافت پاسخ انگليس بود. اما مقامات انگليسي پس از چندي كه از ارائه پاسخ مشخص خودداري كرده بودند، در 27 آبان در برابر پيشنهاد آمريكا طرح جديدي ارائه كردند كه بر مبناي آن، طرح حل مسئله نفت ايران مي‌بايد در سه مرحله انجام مي‌شد؛ مرحله اول اينكه، ايران با ارجاع غرامت به مرجعي بين‌المللي موافقت كند. در مرحله دوم، قراردادي موقتي ميان ايران و شركت نفت انگليس و ايران براي خريد نفت به امضا رسد. در مرحله سوم و پس از اعلام رأي درباره غرامت، قرارداد موقت به قراردادي بلندمدت تبديل شود. در پيشنهاد انگليس به اين نكته نيز اشاره شده بود كه معامله يكصد ميليون دلاري آمريكا براي خريد نفت ايران نيز در مرحله دوم از طريق شركت نفت انگليس و ايران انجام شود.

هفدهم آبان1281: حفاري اوليه چاه نفت در چياسرخ در استان کرمانشاه آغاز شد.

هفدهم آبان 1339: با اتمام عمليات اجرايي طرح گچساران ـ خارگ، بزرگ‌ترين بندر صادراتي نفت خام خاورميانه در جزيره خارگ آغاز به كار كرد. طرح انتقال نفت خام از منطقه گچساران به جزيره خارگ شامل خطوط لوله زميني و زيردريايي، كارخانه برق، دستگاه‌هاي آب‌شيرين‌كن، انبار و مخازن نفت و اسكله بود. با بهره‌برداري از نخستين اسكله صادراتي نفت خام، جزيره خارگ پذيراي يك‌هزار تن از كاركنان صنعت نفت و خانواده‌هاي آنان شد. امروزه تأسيسات جزيره خارگ با قابليت ذخيره 20 ميليون بشكه نفت و همچنين دو اسكله بزرگ براي بارگيري همزمان 14 نفتكش، در رديف فعال‌ترين پايانه‌هاي نفتي دنيا قرار دارد. جريان نفت خام از اهواز، اميديه و گچساران به گناوه منتقل و از طريق سه خط‌لوله در بستر دريا وارد جزيره مي‌شود.

نوزدهم آبان 1333: حكم اعدام دكتر حسين فاطمي، وزير خارجه دولت مصدق در سحرگاه 19 آبان 1333 اجرا شد. فاطمي در سال 1296 در نايين يزد متولد شد. در سال 1328 با اخذ امتياز روزنامه «باختر امروز» به انتشار آن پرداخت و با آغاز نخست‌وزيري مصدق، به عنوان معاونت سياسي و پارلماني دولت موقت و سخنگوي دولت انتخاب و از مهر 1331 به دنبال سفر شاه پس از كودتاي نافرجام به رم، فاطمي به سخنراني انتقادآميزي از حكومت در جمع تظاهركنندگان پرداخت.

پس از كودتا فاطمي تا اواخر سال 1332 به‌طور مخفي زندگي كرد و سرانجام در اسفند 1332 از سوي مأموران فرمانداري نظامي دستگير و حين انتقال به زندان مورد حمله شعبان جعفري قرار گرفت و چند ماه بستري شد. پس از مداوا و محاكمه در 18 مهر 1333، حكم اعدام او صادر گرديد. فاطمي نخستين كسي بود كه پيشنهاد ملي‌شدن صنعت نفت را در روزنامه باختر امروز مطرح كرد.

نوزدهم آبان 1352: پالايشگاه شيراز كه با هزينه چهارونيم ميليارد ريال و ظرفيت  40 هزار بشكه نفت خام در روز ساخته شده بود، افتتاح گرديد. فعاليت اين پالايشگاه كه ساخت آن 26 ماه طول كشيد، از سال 1350 آغاز شد. نفت خام مورد نياز اين پالايشگاه به وسيله خط‌لوله‌اي 10 اينچي به طول 230 كيلومتر از منابع نفتي گچساران تأمين مي‌شد.

بیست و یکم آبان 1356: اساسنامه شركت ملي صنايع پتروشيمي تصويب گرديد.

بیست و پنجم آبان 1356: اساسنامه شركت ملي گاز ايران تصويب شد.

بیست و هشتم آبان 1326: دولت شوروي اعتراض خود را نسبت به رد قرارداد امتياز نفت شمال به دولت ايران تسليم كرد. دولت شوروي در يادداشت اعتراضي، سياست خارجي ايران را قضيه «يك بام و دو هوا» خواند و با ادامه قرارداد نفت ايران و انگليس نيز مخالفت كرد.

پيش از اين، وعده اعطاي نفت شمال با اين توجيه كه دولت شوروي راضي به خارج‌كردن نيروهايش از خاك ايران شود از سوي نخست‌وزير ايران به اين دولت داده شده بود كه اين طرح در مجلس تصويب نشد. گفتني است كه تقاضاي دولت شوروي مبني بر واگذاري امتياز نفت شمال به آن دولت با حمايت حزب توده همراه بود.

سی ام آبان 1300: لايحه واگذاري امتياز نفت در مناطق آذربايجان، استرآباد، مازندران، گيلان و خراسان به شركت آمريكايي استاندارد اويل در مجلس شوراي ملي به تصويب رسيد. احمد قوام، ارائه‌دهنده لايحه مذكور به مجلس، در جلسه علني درباره اين واگذاري چنين اظهار كرد: «چنان‌كه در فوريت تصويب چنين امتيازي كوتاهي شود و در جلسه رسمي، مذاكراتي در اطراف آن بشود، ممكن است از طرف همسايگان ذي‌نفوذ و ذي‌نفع، اقدامات ديپلماسي عليه آن آغاز شود و نگذارند اين امتياز كه منافع آن بر هيچ‌كس از نمايندگان پوشيده نيست، صورت عمل به خود بگيرد.» پيش‌بيني قوام به وقوع پيوست و انتشار خبر واگذاري اين امتياز واكنش دولت‌هاي شوروي و بريتانيا را در پي داشت. اولين يادداشت اعتراض را وزارت خارجه ايران در 2 آذر از سفارت شوروي دريافت كرد و 4 آذر نيز سفارت انگليس، نامه مشابهي به عنوان اعتراض براي وزارت خارجه ايران ارسال كرد.

سی ام آبان 1333: دادگاه بدوي محاكمه نظامي دكتر مصدق پس از برگزاري 35 جلسه، ختم رسيدگي را اعلام و او را به 3 سال حبس محكوم کرد.

سی ام آبان 1383: پروژه يك ميليارد و 185 ميليون دلاري مرحله نخست طرح توسعه ميدان گازي پارس جنوبي افتتاح شد. عمليات اجرايي اين طرح در شهريور 1377 آغاز شد و در خرداد 1383 به پايان رسيد. اگرچه فاز يك حدود يك سال و نيم با تأخير به بهره‌برداري رسيد، اما از آنجايي كه ساخت 70 درصد اين فاز با استفاده از توان مهندسي داخلي انجام گرفته، از پروژه‌هاي مشابه متمايز است. اين پروژه بسياري از اولين‌ها را در تاريخ صنعت نفت ايران به ثبت رسانده است:

براي اولين‌بار قراردادي در اين سطح به صورت بيع متقابل با يك شركت با سرمايه ايراني به امضا رسيد و نشان داد كه شركت‌هاي ايراني مي‌توانند عهده‌دار پروژه‌هاي بزرگ صنعت نفت و گاز شوند.

براي نخستين‌بار لوله‌گذاري دريايي طرح به وسيله شركتي ايراني انجام گرفت.

براي نخستين‌بار سكوهاي دريايي به‌طور كامل در ايران ساخته و اين فن‌آوري كاملاً بومي شد. 37 شركت ايراني در پروژه‌هاي دريايي و 29 پيمانكار ايراني در پروژه‌هاي خشكي فاز يك حضور داشتند.

تهيه و تنظيم: فاطمه تركچي

مركز اسناد صنعت نفت