تاریخچه خدمات بهداشت و درمان در صنعت نفت/ قسمت سوم

بهرمندي عموم از خدمات بهداشتي و درماني نفت

دكتر يانگ در ماموريتش تنها بيماران شاغل در نفت را مد نظر نداشت، بلكه به درمان ديگر بيماران كه اكثر آنها افراد بي بضاعت و فقير بومي بودند نيز مي پرداخت.

اين روش پسنديده، علي رغم آن كه فاقد هرگونه توجيه اقتصادي است، امروز نيز پس از يكصد و اندی سال، همچنان در سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت جريان دارد. به ترتيبي كه در مناطق دور افتاده و محروم از قبيل جزاير خليج فارس، سكوهاي نفتي و دريايي، سايت هاي مطالعاتي لرزه نگاري و اكتشاف و... علاوه بر جمعيت تحت پوشش صنعت، افراد غير وابسته به صنعت نفت از جمله بوميان اين مناطق و كاركنان شركت هاي پيمانكاري نيز از خدمات بهداشتي و درماني صنعت بهره مند مي گردند.

به همين جهت دكتر يانگ در ميان افراد بومي منطقه و خوانين ايل بختياري به عنوان شخصيتي محترم شمرده مي شد. او در مدت ماموريت خود كه نزديك به 30 سال طول كشيد، زحمات زيادي در زمينه ارتقاي سطح بهداشت و درمان بيماري ها در جنوب كشور داشت و به تاسيس مراكز درماني متعدد همت گماشت.

صف بيماران و بخش داخلي بيمارستان نفت مسجد سليمان
1301 خورشيدي (1922 ميلادي)

ساخت بيمارستان نفت در مسجدسليمان كه نخستين بيمارستان مناطق نفت خيز و خاورميانه به حساب مي آيد و بعدها بيمارستان آبادان و درمانگاه ­هاي متعدد از اين جمله اند. او بارها در مناطق محروم جنوب با پاي پياده و با امكانات بسيار ناچيز، براي درمان بيماران و افراد ايلات و طوايف بيابانگرد آن نواحي رفت و آمد مي كرد.

وجود چنين شخصيتي در ميان كارگران و كاركنان صنعت نفت در آن زمان خود مزيتي به حساب مي­آمد، چرا كه در همان دوران، يعني زمان ورود دكتر يانگ به ايران، قريب به اتفاق افرادي كه به طبابت در كشور اشتغال داشتند، از دانش جديد پزشكي چيزي نمي دانستند.

درمان آب مرواريد

بيشتر مراجعين بومي دكتر يانگ را مبتلايان به انواع عفونت ها، مالاريا، آبله، كزاز، تراخم و دردهاي ناشي از عقرب­زدگي و مارگزيدگي تشكيل مي داد. او هفت ماه پس از ورود خود به ايران توانسته بود به درمان 3800 بيمار بپردازد. از جمله كارهاي او مي توان به عمل جراحي روي چشم مبتلا به آب مرواريد اشاره كرد.

دكتر يانگ در آغاز با انجام عمل آزمايشي روي چشم گوسفند مبتلا به آب مرواريد، توانست با موفقيت اين عمل را به انجام برساند. و پس از آن بود كه جرات يافت اين تجربه موفق را در عمل چشم يكي از روساي قبايل بختياري مورد استفاده قرار دهد.

اتاق تشخيص و  آزمايشگاه بيمارستان نفت مسجد سليمان
سال 1305 خورشيدي (1926 ميلادي)

انجام اين عمل بيش از پيش بر محبوبيت وي افزود و در ميان قبايل محلي به عنوان شفادهنده نابينايان، اعتبار و احترامي بسيار يافت. دكتر يانگ در طي اقامتش در ايران به درمان بيماري هايي چون تراخم از طريق جراحي پرداخت. همچنين با استفاده از روش نويني به درمان جراحي هيپرتروفي لوزه ها در بيماران اهتمام ورزيد.

نخستين بيمارستان نفت در خاورميانه

با توسعه و گسترش دامنه عمليات اكتشاف و پالايش نفت، روز به روز بر شمار جمعيت كارگران و افرادي كه در اطراف پالايشگاه ها سكونت مي گزيدند، افزوده مي شد و اين موضوع سبب شد، تا بهداشت و درمان از همان سال هاي اوليه تاسيس صنعت نفت مورد توجه مسوولان امر قرار گيرد.

نخستين بيمارستان نفت در خاورميانه توسط دكتر يانگ در مسجدسليمان در سال 1914 ميلادي (1293 ش) تاسيس شد. سبك معماري اين بيمارستان خاص كشورهاي غربي است و در زمان تاسيس از آخرين و پيشرفته ترين دستگاه­ها و تجهيزات بيمارستاني برخوردار بود.

سطح امكانات و تخصص پزشكي در بيمارستان مسجد سليمان به گونه اي بود كه رضا شاه پهلوي در سال 1303 خورشيدي (1924 م) جهت درمان خود به مسجد سليمان آمد و در اين بيمارستان بستري و معالجه شد. در دفتر مخصوص بازديدكنندگان اين بيمارستان به خط وي چنين نوشته شده است: «براي معالجه به ميدان نفتون آمدم و از كارخانجات آن بازديد به عمل آمد.»

آمبولانس بيمارستان نفت مسجد سليمان و نماي داخلي آن كه به كليه تجهيزات پزشكي مجهز بود

در واقع بيمارستان مسجدسليمان تا مدت هاي مديدي تنها بيمارستان مناطق نفت خيز به حساب مي آمد و به اهواز، آغاجاري، هفتگل، نفت سفيد، گچساران و ماهشهر خدمات بهداشتي و درماني ارائه مي داد. امكانات اين بيمارستان در آن زمان به حدي مطلوب بود، كه در دوره هايي حتي بيماراني از تهران و ديگر شهرهاي بزرگ براي جراحي به مسجدسليمان اعزام مي شدند تا اينكه بعدها بيمارستان آغاجاري با 60 تخت راه اندازي شد.

بيمارستان مسجد سليمان كه تا قبل از ملي شدن نفت، عمدتا توسط پزشكان و پرستاران خارجي اداره مي شد و به نام بيمارستان 115 تخت خوابي ناميده شد، به تدريج توسعه يافت و داراي 160 تخت بيمارستاني شد. اين بيمارستان در يك صدو اندی سال اخير نه تنها به كاركنان صنعت نفت از هر نژاد و مليت و بيماران بومي، خدمات زيادي ارائه نموده است، بلكه بارها در شرايط سخت به ياري متوليان امور بهداشت و درمان كشور از جمله وزارت بهداشت و درمان آمده است. از مهم ترين اين موارد مي توان به خدمات ارزنده بيمارستان مسجدسليمان و ديگر مراكز درماني صنعت نفت در دوران  جنگ تحميلي عراق عليه ايران اشاره نمود.

در كتاب تاريخ مسجدسليمان، نوشته دانش عباسي شهني به نقل از آقاي ويليامسون در سال 1307 شمسي چنين مي خوانيم: «در مسجدسليمان بيمارستاني در دو مايلي ميدان نفتون قرار دارد، كه در آن بيماران را بستري مي كنند و اضافه بر خدمات پزشكي و جراحي هاي سرپايي در كلينيك هاي بيرون از بيمارستان، وسايل لازم براي صد نفر در مواقع اورژانس وجود دارد. همچنين يك بيمارستان مجزا براي امراض مسري و يك كمپ براي قرنطينه كردن آنها برپا شده است. بخش گرمازدگي به منظور مطالعه و مداواي موارد گرمازده و براي بيماراني كه بعد از عمل تب شديد دارند يا شوك به آنها دست مي دهد، ساخته شده است.»

 اتاق اشعه ايكس و داروخانه بيمارستان نفت مسجد سليمان
سال 1305 خورشيدي (1296 ميلادي)

در اين كتاب با اشاره به معماري بيمارستان كه از مصالح همان منطقه ساخته شده است، آمده است: «پيش ايوان­هاي بزرگ، سايه جلوي بخش را تامين مي كند. علاوه بر آن دو اتاق عمل، يك اتاق عكس برداري و آزمايشگاه باكتري شناسي نيز وجود دارد. ضد عفوني و تهويه بيمارستان طبق استانداردهاي علمي است. به جرات مي توان گفت بيمارستان مسجدسليمان نه فقط بهترين بيمارستان در خاورميانه است، بلكه مجهزتر از بهترين بيمارستانهاي روسيه، هند و ساير كشورهاي قاره آسياست.»

در اين كتاب همچنين اشاراتي به تعداد كادر پزشكي در بيمارستان مسجد سليمان وجود دارد: «كاركنان پزشكي شامل يك سينيور و دو پزشك رزيدنت و پزشك بازرس است و متخصصاني كه مشغول خدمت در مسجدسليمان هستند شامل يك پاتولوژيست و يك افتالمولوژيست مي باشند. كاركنان پرستاري 26 نفر مي باشند. و زير نظر يك مترون اروپايي هستند كه به كمك هشت سيستر اروپايي سرپرستي مي شوند.»

در کتاب صنعت نفت ایران (Persian Oil Industries) از انتشارات شرکت نفت انگلیس و ایران به سال 1927 میلادی (1306 شمسی) در بخش مربوط به بهداری در صنعت نفت این چنین آمده است:

«شرکت نفت انگلیس و ایران برای مراقبت های پزشکی نه تنها برای کارمندان و کارگران و خانواده های آنها، بلکه برای مردم عادی در محدوه های شرکت نفت (با جمعیتی بیش از 70 هزار نفر) اقدام به ساخت یک بیمارستان بزرگ در مناطق نفتخیز، مسجدسلیمان یا میدان نفتون (Meidan-I-Naftoon) نمود. در سال های بعد دو بیمارستان عمومی و بزرگ دیگر، یکی در آبادان و دیگری در اهواز بنا نمود.»

كادر پزشكي بيمارستان نفت مسجد سليمان، به همراه دكتر يانگ (وسط، سمت چپ)
و تيم جراحي بيمارستان نفت مسجد سليمان در حال آماده شدن براي عمل جراحي
سال 1305 خورشيدي (1926 ميلادي)

بیمارستان هاي نفت با مدرنترین امکانات روز دنیا ساخته مي شد و 237 تختخواب و 20 پرستار و تعداد زیادی پرسنل در آن كار مي كردند. متخصصان اين بيمارستان ها، 18 نفر دکتر برای کلیه کارهای پزشکی داخلی و سرپایی و تعداد زیادی استادان جراحی، دستیاران، داروسازها، کارکنان آشپزخانه ها و دیگر کارکنان زیر مجموعه را شامل می شد. در این بیمارستان ها مردمان فقیر و تهیدست به طور رایگان ویزیت و مداوا می شدند و به آنها داروی مجانی هم داده می شد.

در بیمارستان مسجدسلیمان همچنين یک مرکز آسیب شناسی و میکرب شناسی وجود داشت که این بخش تحت نظر متخصصین مربوطه با کلیه امکانات پزشکی شامل: واکسیناسیون، عکسبرداری با اشعه ایکس (X Ray)، بخش داندانپزشکی و یک بخش جراحی عمومی برای درمان بیماری های چشمی و تشخیص علت های آن وجود داشت، که تحت نظر دو نفر متخصص اداره می شد.

تعداد بسیار زیادی بیمار در این بخش ها مداوا شده و بهبود مي یافتند. در سال 1926 میلادی (1305 ش) تعداد 546 بیمار در این بیمارستان تحت عمل جراحی قرار گرفتند و در همان سال حدود 4000 نفر در بیمارستان آبادان تحت عمل های کوچک و سرپایی قرار گرفتند. و بیش از 300 هزار نفر در این بیمارستان ها طی همین سال تحت درمان های سرپایی در بخش "او پی دی" (O.P.D) قرار گرفتند، که از این تعداد بیمار، فقط 3% آنها از ملیت های غیر ایرانی بودند.

همچنين یک بخش بهداشتی و عفونی سازماندهی شده بود، که تحت نظر متخصصین ویژه که با مسائل بهداشتی مردم سروکار داشتند اداره می شد. این بخش به صورت مجزا از بیمارستان انجام وظیفه می کرد و کلیه بیماری های عفونی و واگیردار را در این بخش درمان و مداوا می شدند.

يك نمونه از جدول عكسبرداري هاي انجام گرفته در بيمارستان هاي نفت مسجد سليمان و آبادان

این بخش برای تعداد 280 بیمار واگیردار گنجایش داشت و حجم بسیار بزرگی از کارهای لازم و مفید برای پیشگیری از امراض عفونی در این بخش انجام می گرفت. در این بخش کارمندان و بازرسین بهداشتی رعایت دستورالعمل ها و استانداردهاي بهداشتی را به كاركنان و كساني كه در مشاغل سخت فعاليت مي كردند آموزش مي دادند. آموزش نكاتي مثل منایع آبي آلوده و سایر مواردی که در انتقال بیماری ها موثر بودند و هدايت و کنترل اين آموزش ها از جمله اهداف اين بخش ها بود. آنها همچنين به صورت سالیانه در زمينه واکسیناسیون و مایه کوبی اقدام می کردند.

بهداشت و درمان در مناطق نفتخیز

در سال 1323 خورشيدي (1944 میلادی) درمانگاهی با دو اتاق کوچک در محل کنونی تعاونی مصرف کارکنان شرکت نفت اهواز تاسیس شد. در آن زمان تعداد کارکنان حدود 6000 نفر بود. در ناحیه تلمبه خانه کوت عبداله هم درمانگاهی وجود داشت که مسئول آن دکتر مهین، روزانه یکساعت به ویزیت بیماران می پرداخت. تعداد کارکنان تلمبه خانه کوت عبداله حدود 100 نفر بود و 10 نفر انگليسي نیز در آن کارخانه به صورت نوبت کاری مشغول كار بودند. اداره درمانگاه کوت عبداله به عهده یک پزشکیار بود.

در آن زمان تمام شربت های دارویی با شماره مشخص می شدند. مثلا: داروی شماره 4، 9 و یا ..... برای بیمار تجویز می شد. مصرف قرص وآمپول خیلی محدود بود و بیمارانی که به عمل جراحی نیاز داشتند، به بیمارستان مسجدسلیمان اعزام می شدند.

در محل پادادشهر اهواز، شرکت نفت یک بیمارستان چند تختخوابی دایر کرده بودکه بیماران مبتلا به بیماری های واگیردار در آن قرنطینه می شدند. در آنجا یک روز در میان دکتر و یک نفر پزشکیار به همراه داروهای مختلف، برای درمان بیماران مستقر می شدند.

نماهاي بيروني بيمارستان هاي شركت ملي نفت مسجد سليمان و بيمارستان نفت شماره يك آبادان
سال 1340 خورشيدي (1961 ميلادي)

دکتر درمانگاه علاوه بر ویزیت بیماران و نوشتن نسخه، دندان هم می کشید و ختنه هم می کرد، البته بدون استفاده از داروی بی حسی! در قریه کوت عبداله یک درمانگاه و یک حمام از سوی شرکت نفت ایجاد شده بود تا کارکنان بتوانند از آن استفاده کنند.

حمام یک روز برای خانواده کارکنان و یک روز برای کارکنان بود و 10 عدد دوش داشت. این درمانگاه تا سال 1340 خورشيدي (1961 ميلادي) هنوز دایر بود. در سال خورشيدي 1324 در این درمانگاه یک دکتر هندی به نام "سمبوانی" مستقر شد و دو سال بعد در "آجرپزی جنگیه" درمانگاهی تاسیس شد که آن را یک پزشکیار اداره می کرد. این درمانگاه در سال 1337 خورشيدي به علت نبود بودجه فروخته شد. درمانگاه آجرپزی در سال 1331 به وسیله شرکت نفت تعطیل و تخریب شد. تا سال 1331 در اهواز و نواحی آن پرستار وجود نداشت و پزشکیار مرد علاوه بر انجام کارهای درمانی از قبیل تزریقات و پانسمان، دارو هم تجویز می کرد. اي بسا پزشكياراني كه در عین حال به امور اداری و ثبت نام بیماران هم می پرداختند.

در سال 1331 درمانگاهی در ساختمان 22 خرمکوشک اهواز دایر شد و برای اولین بار، یک پرستار زن به نام بوریحانی که بعدها به کارمندی ارتقا یافت، در آن درمانگاه مشغول به كار شد. وی اولین پرستار ايراني در منطقه اهواز بود. در آن زمان، همه پرستاران، خارجی بودند.

نماي بيروني و اتاق جراجي بيمارستان شماره 2 شركت ملي نفت آبادان
دهه هاي 1340 و 1350 خورشيدي

در شركت نفت، پزشکان ایرانی برای استخدام بايد در نوبت قرار می گرفتند چون متقاضی کار در شرکت، به دلیل حقوق و خدمات رفاهی خوب آن، فراوان بود. در سال 1330 خورشيدي در بيمارستان مسجدسلیمان، دوره بهیاری دایر شد. متقاضیان با داشتن 9 کلاس سواد و گذراندن دوره دو ساله، مي توانستند مدرك بهیاری بگيرند. در سال 1336 نيز اولین آموزشگاه پرستاری در مسجدسلیمان دایر شد.

نخستين واحد دندان پزشكي در سال 1335 خورشيدي در اهواز داير، و يك سال بعد، يعني در سال 1336، اولين آموزشگاه پرستاري در مسجد سليمان آغاز به كار كرد.  اولين دندانپزشك در آن زمان دكتر رضايي (شوهر خواهر دكتر مظفر بقايي) بود. اولين تكنسين دندان سازي آقاي ادوارد ساورا بود كه حدود سال1340 در اهواز استخدام شد و بعد از چند سال كار به سبب بيماري، به قسمت امور اداري منتقل شد.

بيمارستان كوت عبداله در سال 1332 خورشيدي در كوت عبداله استيشن با 30 تختخواب، جنب باشگاه كنوني نفت داير، اما چهار سال بعد تعطيل شد. در اين دوره بيماران بد حال منطقه اهواز و دارخوين به اين بيمارستان اعزام و بستري مي شدند.
از اين بيمارستان در سال 1334 براي مداوا و بستري كردن كاركنان معتاد استفاده شد، ولي با وجود صرف هزينه هاي زياد، نتيجه اي حاصل نشد.

همچنين در اهواز يك درمانگاه صنعتي وجود داشت. پزشك درمانگاه صنعتي كه دوره طب صنعتي را در پالايشگاه آبادان و مسجد سليمان گذرانده بود، معاينه كاركنان تازه استخدام، تعيين غرامت نقص عضو، معرفي به شوراي صنعتي در تهران، اعلام نظر در گزارش حادثه و تغيير شغل دايم يا موقت و اجازه رانندگي و انجام آزمايشات خون را به عهده داشت.

هر كدام از كاركنان داراي يك پرونده صنعتي بودند كه در بايگاني نگهداري مي شد. كاركنان صنعتي كه با مواد شيميايي سر و كار داشتند، همچنين راديولوژيست ها و آنهايي كه در محيط پر سر و صدا كار مي كردند معاينات دوره اي داشتند.

 تهیه و تنظیم: پرویز آریانفر

ادامه دارد..

منابع :

مجله نفت، انتشارات شرکت نفت انگلیس، ترجمه و تدوین: محمد مرادیان زاده.
کتاب صنایع نفت ایران (Persian Oil Industries)، انتشارات شرکت نفت انگلیس و ایران، سال 1927 میلادی - ترجمه پرویز آریان فر.
حکایت سیمرغ و نفت (مقدمه ای بر تاریخ یکصدسالگی بهداشت و درمان صنعت نفت)، تالیف دکتر محمدرضا سرداری پور و دکتر علی یزدانی نژاد
تاریخچه ای از خدمات پزشکی در یکصد سالگی نفت، تهیه شده توسط محمد مرادیان زاده از بازنشستگان بهداشت و درمان در اصفهان.

5 - مصاحبه آقاي مراديان زاده با جابر حیدر زاده از کارکنان بهداری و درمان اهواز.

6- پایگاه اطلاع رسانی صد سالگی نفت ایران

7- سابقه مددكاري اجتماعي و مشاوره‌ در یکصد سالگی صنعت نفت ايران- نویسنده:محمد مرادیان زاده – خرداد 1387

8- بهداشت محیط و پیشینه 80 ساله اش در مناطق نفتخیز – فرشید خدادادیان، 1396