به مناسبت 17 آبان، سالگرد آغاز به كار بندر صادراتي خارگ

جزيره اي براي صدور نفت خام

پیدایش نفتکش­ های غول­ پیکر از اواسط دهه­ 1330 خورشيدي و عدم امکان ورود آن­ها به خورموسی و دشواری پهلوگیری آن­ها در کنار اسکله ­های بندر ماهشهر، سبب شد شرکت­ های عامل نفت ایران، جزیره خارک را برای صدور نفت خام در نظر بگيرند.

جزیره خارگ که تاریخی ترین جزیره خلیج فارس است، جزیره­ای مرجانی در ساحل خلیج فارس است که در حدود 57 کیلومتری شمال غربی بندر بوشهر واقع شده است. طول این جزیره (شمالی-جنوبی) حدود 10 کیلومتر و عرض آن حدود چهار تا پنج کیلومتر است. ساکنین جزیره در آن زمان عبارت بودند از چند خانوار بومی، تعداد کمی از سربازان نیروی دریایی، تعدادی زندانی سیاسی تبعیدی و تعدادی غزال زیبا که آزادانه در جزیره زندگی می­ کردند.

پس از انجام مطالعات اولیه و قطعیت یافتن انتخاب جزیره خارک برای صادرات نفت خام، قراردادی با یک شرکت انگلیسی به نام "کالوین هیوز" جهت شناسایی وضعیت سواحل جزیره از نظر تأثیرات جزر و مد، چگونگی وزش باد، عمق­یابی و تعیین محل صخره ­های مرجانی کف دریا، همچنین تعیین مناسب­ت ترین محل جهت احداث اسکله­ ها، انعقاد گردید.

اسكله بارگيري موسوم به "تي" در جزيره خارگ

برای آغاز کار، یک فروند کشتی به نام سروش از طرف سازمان خدمات کشتیرانی ماهشهر در اختیار کالوین هیوز قرار گرفت، کشتی نامبرده که در اصل یک کشتی تشریفاتی و دارای تعدادی کابین مجهز به وسایل استراحت آشپزخانه، محل غذاخوری و سایر امکانات لازم بود، توسط شرکت سابق اکتشاف و تولید نفت ایران از مالک آن خریداری و به عنوان کشتی مخصوص نقشه ­برداری دریایی مورد استفاده قرار می­ گرفت.

پس از انتقال تجهیزات و استقرار کارشناسان شرکت کالوین هیوز در کشتی سروش، شناسایی و نقشه­ برداری از سواحل جزیره به شعاع حدود دو کیلومتر آغاز شد.

همزمان با شروع به کار کارشناسان شرکت کالوین هیوز، یک گروه سه نفره از کارکنان سازمان­ های کشتیرانی و نقشه­ برداری بندر ماهشهر شامل طالب قیصری (برادر نویسنده)، یاسین خادمی و آقای امراله، جهت همکاری با کارشناسان شرکت کالوین هیوز و شناسایی سواحل کم عمق جزیره انتخاب شدند و با استفاده از کشتی مذکور، برای اولین بار به عنوان کارکنان صنعت نفت ایران، به جزیره خارگ پا گذاشتند.

ورود آنها به جزيره در شرايطي صورت گرفت كه هیچ گونه امکاناتی جهت سکونت گروه در آنجا وجود نداشت، لذا این افراد در چادری که به همین منظور برپا شده بود، اسكان داده شدند.

خطوط لوله در جزيره خارگ

طالب قیصری خاطرات خود از آن دوران بدین شرح نقل می كند:"... ما یک گروه سه نفره بودیم که در ساحل مستقر شدیم و با ابزارهایی که در اختیار داشتیم وضعیت جزر و مد سواحل کم عمق را از نظر حداکثر ارتفاع آب دریا در بالاترین مد، و حداقل آن در پایین­ترین جزر، روزانه دو بار ثبت می­ کردیم؛ سپس اطلاعات به دست آمده را جهت تلفیق با اطلاعاتی که توسط کارشناسان شرکت کالوین هیوز از سواحل عمیق تهیه می ­گردید، به کارشناسان مستقر در کشتی تحویل می­ دادیم. این اطلاعات جهت جمع­بندی و تهیه نقشه­ های تحلیلی، به مرکز شرکت کالوین هیوز در لندن ارسال می­ گردید. عملیات شناسایی سواحل جزیره توسط گروه مستقر در ساحل و گروه کارشناسان خارجی مستقر در کشتی سروش پس از دو ماه تلاش بی­ وقفه به پایان رسید و پس از آن جزیره و سواحل آن را ترک کردیم ..... "

این گروه سه نفره وظایف خود را در سخت­ ترین شرایط آب و هوایی و زندگی در چادر و تغذیه نامناسب، با کوشش و علاقه مندی هر چه بیشتر انجام می­ دادند و بايد از آنان به عنوان پیشتازان كاركنان نفت در جزیره یاد نمود.

پس از حدود دو سال از آغاز شناسایی و نقشه­ برداری از سواحل جزیره و آب­ های عمیق نزدیک به آن و انجام مطالعات مقدماتی و تفصیلی، کارهای ساختمانی جهت احداث تأسیسات، در جزیره خارگ آغاز شد.

"نشریه نفتخیز" در گزارشي به تاريخ 27 آذر سال 1348، در گزارشي در مورد پیشرفت و گسترش پروژه­ های جزیره خارگ، چنين مي آورد: «جزیره خارگ که اکنون به صورت یکی از مجهزترین بندرهای صادرات نفت خام درآمده است، پیشرفت و گسترش آن به درستی از سال 1960 میلادی آغاز یافت. درباره توسعه این بندر و پیاده شدن برنامه­ های گوناگون به ویژه پروژه سوم همگی کم و بیش آگاهی داریم لیکن با درج نامه هیأت رئیسه شرکت­ های عامل نفت ایران به شرح ذیل، چگونگی و اهمیت پروژه ­ها و ایجاد تسهیلات مختلف بارگیری و ذخیره نفت خام بهتر آشکار می­ گردد.

پتروشيمي و مخازن جزيره خارگ

پروژه نخست: ایجاد انبارهای نفت با گنجایش 2 میلیون و 740 هزار بشکه و اسکله­ های با چهار لنگرگاه به ظرفیت بارگیری ده هزار تن در ساعت، خانه و وسایل آسایش برای کارکنان و دیگر تسهیلات مربوطه که در اواسط سال 1960 میلادی تکمیل گردید.

پروژه دوم: زیر عنوان بخشی از عملیات طرح چم در سال 1966 میلادی به پایان رسید که عبارت بود از، تبدیل بندر ماهشهر به بندر صادرات فرآورده ­های نفتی و تمرکز کلیه صادرات نفت خام در جزیره خارگ، ساختمان یازده انبار نفت خام 500 هزار بشکه ­ای افزایش ظرفیت کل انبارها به 8 میلیون و 240 هزار بشکه، کشیدن 4 خط لوله 48 اینچی از مخازن به اسکله و افزودن به قدرت بارگیری آن تا 52 هزار تن در ساعت، ساختن 6 لنگرگاه جدید که در نتیجه اسکله به 10 لنگرگاه توسعه یافت و به بزرگترین اسکله جهان مبدل گردید. با وجود گودی لنگرگاه شماره 5 تا عمق 68 پایی، جا برای پهلو گرفتن بزرگترین نفتکش ­های کنونی و آینده پیش­بینی شده است.

پروژه سوم: با پیدایش و ایجاد انبارهای بسیار بزرگ و جادار از یک سو و انگیزش بسته شدن کانال سوئز و اثرات آن از سوی دیگر، افزودن به تسهیلات بارگیری نفت خام و دیگر تغییرات واجب و لازم گردید. در حقیقات برنامه­ ریزی برای انجام پروژه سوم خارک از سال­ ها پیش آغاز شده بود که در این اواخر ساختمان آن­ها پایان پذیرفت. پروژه سوم شامل ساختمان 3 انبار یک میلیون بشکه­ ای و یک مخزن 500 هزار بشکه ­ای که ظرفیت انبارها را به بیش از 11 میلیون و 700 هزار بشکه رسانید. سه انبار یک میلیون بشکه ­ای با سقف ­های شناور خود در جهان بزرگترین هستند. لوله­ های به قطر 72 اینج که از محوطه انبارها تا اسکله کشیده شده از قطورترین لوله های دنیا است.

اسكله بارگيري آذرپاد در جزيره خارگ

تغییراتی که در روش­ های بارگیری از لنگرگاه ­ها با اجرای این پروژه داده شد، امکانات قدرت بارگیری را به 15 هزار تن در ساعت از هر یک از سه لنگرگاه مشروحه اسکله فراهم ساخت و روی هم رفته بارگیری به حداکثر ظرفیت یعنی 60 هزار تن در ساعت فزونی یافته است. تغییرات در اسکله نیز عبارت بود از : برچیدن برخی از لوله ­های مازاد انتقال نفت، بزرگ کردن اتاق فرمان اسکله، برای اینکه نفتکش­ های 200 هزار و 250 هزار تنی بتوانند در کنار اسکله جای گیرند. پهلوهای ضربت­ گیر لنگرگاه ­های شماره 1 و 3 و 5 محکم و تقویت گردیدند و لایروبی تا ژرفای 70 پایی از سطح دریا انجام شد. اکنون با انجام پروژه مذکور در جزیره خارک، تأسیسات بارگیری قادر است نفتکش ­های غول­ پیکر را بپذیرد و اقداماتی در دست اجراست تا به پروژه سوم گسترش بیشتری داده شود و آن ساختن یک انبار بزرگ یک میلیون بشکه­ ای دیگر خواهد بود.

پروژه چهارم: بررسی­ های نخستین درباره ساختمان یک جزیره بارگیری در دریا که شامل دو لنگرگاه خواهد بود هم اکنون در جریان است. این جزیره بارگیری در بخش غربی ساحل جزیره خارک و دریا نصب می­ گردد و به وسیله لوله زیردریایی به انبارهای نفت پیوند خواهد شد. لنگرگاه­ ها طوری ساخته خواهند شد تا کشتی­ های 500 هزار تنی از آنجا بارگیری نمایند و امکان نیروی بارگیری در هر لنگرگاه تا 30 هزار تن در ساعت خواهد بود.»

گفتني است جزیره بارگیری مذکور پس از تکمیل به نام آذرپاد نامگذاری شد و از آن تاریخ تاکنون مورد بهره ­برداری قرار مي گيرد. از سوي ديگر همزمان با ساخت و توسعه تأسیسات بارگیری نفت و سایر تسهیلات جنبی و پشتیبانی، شرکت سابق اکتشاف و تولید نفت ایران، موفق به کشف نفت در جزیره خارگ شد و پس از حفر تعدادی چاه و ساخت واحد بهره ­برداری، تولید و بهره ­برداری از این میدان نفتی آغاز گردید.

از طرف دیگر شرکت نفت ایران پان آمریکن که بر طبق قرارداد منعقده، در فلات قاره ایران مشغول اکتشاف و بهره ­­برداری نفت بود، بخشی از نفت خام تولیدی خود را به جزیره خارگ انتقال داد و با استفاده از تسهیلات بارگیری جزیره، به خارج صادر كرد. این شرکت برای پشتیبانی از عملیات خود در حوزه قرارداد، به ایجاد پایگاه و برخی امکانات رفاهی جهت کارکنان خود اقدام كرد.

نشريه نفتخيز در تاريخ 24 بهمن ماه 1347 چنين مي نويسد: «اینجا مرکز تجمع عالی­ ترین ها است، اسکله ه­اش بزرگترین اسکله­ ها، لوله­ های نفت آن قطورترین لوله­ ها، مخازن نفتش بزرگترین مخزن­ ها، محل برای ساختن بندرگاه بهترین محل­ ها، پلاژ برای آبتنی و شنا عالی­ ترین پلاژها و ....»

اكنون جزيره خارگ، پس از تکمیل طرح­ های توسعه، تحمل فشارهای ناشی از جنگ تحمیلی و بعد از گذشت حدود 50 سال از زمان شروع عملیات، به همت کارکنان غیرتمند و سخت­کوش آن، همچنان با قدرت و سرفرازانه نفت خام ایران را به اقصی نقاط جهان صادر می كند.

عیسی قیصری

پاورقي:

نشريه نفتخيز، شماره 50، سال هشتم، مورخ 27/9/1348.
نشریه نفتخیز شماره 6 سال هفتم، مورخ 24/11/ 1347.