تاریخچه خدمات بهداشت و درمان در صنعت نفت/ قسمت آخر

پیشینه بهداشت محیط در صنعت نفت:

صنعت نفت در منطقه ای شکل گرفت که پیش از حضور کاوشگران، طبیعتی بکر و دست نخورده داشت؛ در جغرافیایی که پای انسان کمتر به آن باز شده و طبیعتا آلودگی و تخریب نیز کمتر بود. اما ایجاد کلونی های کارگری در مناطق مختلف نفتخیز، تولید آلودگی، پسماند، زباله و در نتیجه مشکلات زیست محیطی را به همراه داشت.

تجربه اروپایی کاوشگران به آنان آموخته بود که همپای توسعه فعالیت های صنعتی، باید برنامه ریزی های بهداشتی و زیست محیطی را نیز به انجام برسانند و به همین دلیل ایجاد واحد بهداشت محیط تقریبا همزمان با شروع فعالیت صنعت نفت در ایران آغاز شد.

از اين رو عمليات كنترل حشرات ناقل بيماري ها به طور سيستماتيك انجام گرفت. عمليات بهداشتي مثل ضدعفوني كردن خانه ها، گرفتن موش ها با تله و سمپاشي نيز به عمل مي آمد. بازرسي مداوم غذا، آب، شير با جمع آوري نمونه ها انجام مي شد. بازار سبزي در مناطق مسجدسليمان روزانه بازرسي مي شد و..

بايد توجه داشت كه تابستان های گرم و مرطوب خوزستان، بهترین محیط برای زندگی و تکثیر پشه مالاریا بود. مرگ بسیاری از اروپائیان جستجوگر نفت و تجارت در سوماترا، هند و سایر مناطق گرم و مرطوب، تجربه ناگواری بود و به همین دلیل در دره های اطراف میدان نفتون (مسجدسلیمان) و نیزارهای آبادان و خرمشهر و سایر مناطق، واحدهاي بهداشت محیط طی برنامه های زمان بندی شده فصلی، همواره سم پاشی ضد مالاریا را انجام می دادند.

علاوه بر مالاریا، برای از بین بردن سایر عوامل بیماری زا نیز همواره سم پاشی انجام می گرفت. سمپاشان اداره بهداشت، کپسول های مخصوص را بدوش می انداختند و در کنار جوی های آب، کانال های فاضلاب، نيزارها و دره های اطراف مناطق مسکونی، سمپاشی می کردند.

فعاليت هاي اداره بهداشت شركت نفت براي سمپاشي و رفع آلودگي ها در مسجد سليمان

برای حمل ادوات کارگاه نیز از چهارپایان استفاده می شد. اين حيوانات بر خلاف دیگر چهارپایان آزاد و سرگردان، از علوفه و اصطبل، معاینات دامپزشکی و پلاک های شناسایی برخوردار بودند.

فعالیت های واحد بهداشت محیط در مناطق نفتخیز، ایجاد شبکه های فاضلاب و مراکز تصفیه فاضلاب را نیز شامل می شد. در شرایطی که امروز رودخانه کارون در بالاترین حد آلودگی میکربی و ویروسی ناشی از پساب های انسانی و تاسیساتی است که جز با تصفیه دقیق شیمیایی قابل شرب نیست، در 80 سال پیشبا ایجاد مراکز تصفیه فاضلاب انسانی در مناطق مشرف به رودخانه کارون و دفع فضولات توسط واحد های بهداشت محیط در مناطق شرکتی، از بروز چنین مشکلی جلوگیری می كرد.

به هر حال صنعت نفت، در طول دوران فعالیت یک صدو اندی ساله خود همواره به مسئله بهداشت محیط توجه ویژه داشته است و مسائلی که امروز تحت عنوان مسائل زیست محیطی در جهان مطرح می شود از حدود 90 سال پیش در این مناطق مورد توجه بوده است.

خدمات مشاوره ای و مددکاری در صنعت نفت:

سابقه خدمات مشاوره‌ای به ‌طورعام در صنعت نفت و در واقع همراه با ایجاد مراکز درمانی و بهداشتی وجود داشته است. مشاوره های پزشکی و توجه به بهداشت روحی کارکنان در بخش درمان و به ویژه در حین معاینات طب صنعتی و بهداشت حدود یکصد سال سابقه دارد. ویژگی مرحله ابتدایی مشاوره‌ها در صنعت نفت، توجه و اولویت بیشتر به افراد محلی، در جهت کندن آنها از بافت عشایری و قبیله ای خود و جذب تدریجی آنها به شرکت نفت برای تأمین نیروي انسانی مورد نیاز و استخدام آنها بوده است.

پس از تثبیت شرکت نفت، امور درمان و موارد مشاوره با اولویت به افراد شاغل، - در درجه اول کارکنان خارجی، سپس کارکنان رده بالا و در نهایت کارگران- و بالاخره خانوادهاي آنان بود. جریان مشاوره و خدمات مددکاری در صنعت نفت عمدتا از مسیر حضور در خانواده ها و آموزش و با اولویت مشاوره های بهداشتی برای بهبود سلامت مد نظر بود. راه اندازی بخش های ویژه روانپزشکی در بیمارستان شرکت نفت در آبادان و بعدها در اهواز و تهران و نیز فعالیت اندرزگاه های مادران که در آن نکات آموزشی در مورد نگهداری صحیح فرزندان و رعایت نکات بهداشتی آموزش داده مي شد، در این راستا قابل توجه است.

با توسعه صنعت نفت و نفوذ دیدگاه های جدید علمی و تعاملی که شرکت با کشورهای دیگر داشت، تدریجا اهمیت توجه به مسایل روحی تقویت شد. براساس هدف تأمین رفاه کارکنان و افزایش بازده در صنعت نفت دایره مددکاری اجتماعی شرکت ملی نفت در اسفندماه 1338 شمسی (1959 م) تأسیس و شروع به کار نمود.

توجه این دایره به مددکاری اجتماعی خانوادگی بود و به مسایل مختلف کارکنان و افراد خانواده آنان رسیدگی می‌کرد و راه‌حل ارائه می‌داد (گزارش سالیانه دایره مددکاری اجتماعی شرکت ملی نفت سال1966 میلادی) از جمله مسایلی که در دایره مذکور مورد بررسی قرار می‌گرفت، مشکلات خانوادگی، بهداشت خانواده، مسایل مالی، پزشكي، بهداشتی، روانی، مسکن، تحصیلی و مشکلات ناشی از محیط کار و مسایل حقوقی پرسنل بود.

فعاليت اداره بهداشت شركت نفت براي واكسيناسيون كودكان در مسجد سليمان، دهه 1340

به علاوه توجه به مشکلات اجتماعی و روانی کارکنان و خانواده آنها مستمراً مدنظر مسئولین شرکت ملی نفت بود، به‌ طوری‌ که به طور پیوسته در کنفرانس‌های بهداشتی شرکت ملی نفت ایران که در آن سال‌ها متولی سیاست‌گذاری و نظارت بر ارائه برنامه‌های بهداری و بهداشت بود به این موضوع توجه می‌شد. از جمله این اقدامات در کنفرانس بهداشتی سال 1339 خورشيدي توصیه به ایجاد و اداره امور اجتماعی بود. (ص85- گزارش مذکور)

در آبان ‌ماه همان سال اولین «مرکز حمایت معلولین و مفلوجین» در جمال‌آباد نیاوران توسط شرکت نفت تأسیس و به شیر و خورشید سرخ آن زمان (هلال‌احمر كنوني) اهدا شد.

در صفحه 85 گزارش دومین کنفرانس بهداشتی (سال 1339 خورشيدي) آمده است: «باتوجه به بیکاری عده‌ای از جوانان شهر و شرایط مشکلی که در آن زندگی می‌کنند، بایستی فوراً در هر محل "مراکز جوانان" که برای دختران مجزا از پسران خواهد بود ایجاد شود و این مرکز در مدت روز برای استفاده اطفال خردسال که به علت کافی نبودن مدارس نصف روز بیکار هستند و در شب برای استفاده اطفال بزرگسال خواهد بود. هرکس تحت‌نظر یک مربی آزموده و داوطلب اداره شود. اطفال تحت ‌نظر و مراقبت مربی ها تکالیف مدرسه را انجام داده و در هوای آزاد به بازی می‌پردازند و یک غذای ساده و مغذی به آنها داده شود. ضمنا کارگاه‌های مجهز کاردستی در آن تهیه می‌شود»

در همین کنفرانس بر توسعه حرکت‌های رفاهی و آموزشی و پرورشی که در حین اردوهای تابستانی انجام می‌شد، تاکید شده است.

بدین‌ ‌ترتیب ملاحظه می‌شود که صنعت نفت از نخستين تأسیسات صنعتی در ایران است که به مسایل مددکاری اجتماعی و امور رفاهی و خدمات مشاوره‌ای توجه داشته و از زمینه‌سازان اولیه تفکر تشکیل دانشکده خدمات اجتماعی در سال1337 شمسی است. هدف اين تشكل ارائه خدمات مشاوره‌ای و خدمات اجتماعی به صورت علمی و در قالب تربیت مددکاران اجتماعی بوده است.

از سال 1356 خورشيدي و در زمان آقایان دکتر پارتیو و جواهری که مدیریت بخش های روانپزشکی آبادان را داشتند مقوله مشاوره و مددکاری اجتماعی به صورت ساختاری جامه عمل پوشید و با استخدام یک نفر فوق لیسانس روانشناسی بالینی (خانم اشرف) و دو نفر مدکار اجتماعی ویژه مشاوره (محمد قایمی و محمد مرادیان زاده) و با حضور آقایان دکتر شاپور و بصیری، همچنین خانم ها ملکان و طباطبایی و آقایان احمدی، معمار و محقق (پرستاران زن و مرد بخش های روانپزشکی) تیم کاملی را برای رسیدگی به مسائل روحی و روانی کارکنان و خانواده آنها تشکیل دادند.

وقوع جنگ عراق و ایران و حوادثی که برصنعت نفت و کارکنان آن گذشت باعث شد تا بخش روانپزشکی آبادان به تعطیلی کشیده شود و هر چند برای مدتی این فعالیت ها در بیمارستان ماهشهر نیز ادامه یافت ولی تدریجا از شکل قبلی خارج شد.

حوادث بعد از جنگ و ایثارگری های کارکنان صنعت نفت در این عرصه موجب شد مسائل مددکاری اجتماعی و مشاوره در صنعت نفت مجددا و این بار با قوت بیشتری مورد توجه قرار گیرد که یکی از این اقدامات تأسیس امور شهدا، اسرا و مفقودان و جانبازان صنعت نفت در سال 1367 بود.

تشکیل گروه‌های رابطان و روابط کار و مددکاری اجتماعی در سال‌های 1370 و  1371 شمسی و تشکیل مستمر سمینارها و همایش‌ ها که تا امروز ادامه دارد از جمله سایر فعالیت ها در این ‌عرصه بوده است. تفکرات جدید سازمانی و مدیریتی که از سال‌های قبل مطرح بوده و در سال‌های 1375 شمسی به بعد در مباحث خصوصی‌سازی و تغییرات در رویکردهای منابع انسانی و کل وزارت نفت مطرح شد به تدریج در کلیه شرکت‌‌ها و مدیریت‌ها اثرگذار گرديد.

استقلال بهداشت و درمان در اول دی ماه 1378 و تفکرات نوین، از جمله شیوه‌های جدید توجه به سلامتی و تقویت دیدگاه های نو که بر اولویت بهداشت بر درمان تأکید می کرد. اين اقدامات با تغییر نام بهداری و بهداشت به سازمان بهداشت و درمان تجلی می یافت. همچنين طرح مباحث جدیدی نظیر سیستم ارجاع و پزشکی خانواده (سال1378)، بحث مشاوره را به موضوع قابل توجه روز تبدیل نمود.

حضور مددکاران با تجربه در ساختار کلیه شرکت های اصلی و فرعی و نقش واحدهای روابط کار و تأثیر فعالیت های مشاوره ای که بعدها به ایجاد نظام مشارکت در سطوح مختلف صنعت نفت منجر شد و نیز تشکیل مراکز مشاوره خانواده در تهران و سپس در اصفهان و سایر مراکز مشابه که توسط همکاران سابق بهداشت و درمان نظیر آقای میرشریفا در تهران و نویسنده مقاله در اصفهان صورت گرفت، ریشه در این نوع فعالیت های بهداشتی دارد.

حفظ سلامتی و اهمیت دادن به ارتباط آن با مسائل روحی و روانی کار و خانواده و سایر مسائل محیطی که هم اکنون یکی از رسالت های وزارت نفت است، از یک صد و اندی سال پیش در این سازمان نهادینه شده است و از افتخارات ارزشمند به دست آمده از تجربه ها مدیران و کارکنان زحمتکش صنعت نفت می باشد که جای مباهات دارد.

پرويز آريانفر

منابع :

1- مجله نفت،  از انتشارات شرکت نفت انگلیس- ترجمه و تدوین: محمد مرادیان زاده.
2- کتاب صنایع نفت ایران (Persian Oil Industries) از انتشارات شرکت نفت انگلیس و ایران سال 1927 میلادی - ترجمه پرویز آریان فر.
3- حکایت سیمرغ و نفت، مقدمه ای بر تاریخ یکصدسالگی بهداشت و درمان صنعت نفت، تالیف دکتر محمدرضا سرداری پور و دکتر علی یزدانی نژاد
4- تاریخچه ای از خدمات پزشکی در یکصد سالگی نفت، تهیه شده توسط محمد مرادیان زاده از بازنشستگان بهداشت و درمان در اصفهان.
5 - گزارشی بر مبنای مصاحبه با آقای جابر حیدر زاده از کارکنان بهداری و درمان اهواز.
6- گزارش شانا به نقل از پایگاه اطلاع رسانی صد سالگی نفت ایران
7- سابقه مددكاري اجتماعي و مشاوره‌ در یکصد سالگی صنعت نفت ايران- نویسنده:محمد مرادیان زاده – خرداد 1387
8- بهداشت محیط و پیشینه 80 ساله اش در مناطق نفتخیز – فرشید خدادادیان.
9- نشریه زندگی نو، نفت و خاطره، دکتر فرشید خدادادیان.