آثار کشف نفت در مناطق خاورمیانه، بین النهرین و باکو

ترجمه و تنظيم: پرويز آريانفر

کتاب "چگونه نفت پیدا مي شود" How Oil is Found)) نوشته دبلیو. ا. ویبه، زمين شناس و  استاد دانشگاه ویچیتا در ایالت کانزاس آمریکاست. این کتاب در سال 1953 میلادی به نگارش درآمده و شامل هشت فصل و 247 صفحه است.
ويبه در اين كتاب اطلاعات مفصلي را در مورد تاريخچه و چگونگي كشف و استخراج نفت در مناطق مختلف جهان، همراه با  توضیحات مستند، تصاویر و نقشه های متعدد، به خوانندگان ارائه مي كند.
آنچه در پي مي آيد بخشي از اين كتاب است كه به آثار کشف نفت در منطقه خاورمیانه، بین النهرین و منطقه باکو مي پردازد و نظر به اهميت آن، از نظرتان مي گذرد.

هرودت در خصوص نشت نفت، گاز، قیر و سایر مواد معدنی از زمین در بین النهرین و ایران در سال 450 قبل از میلاد چنین مي گويد: آثار نشت مواد نفتی مانند نفت، گاز، قیر، موم معدنی و غیره در دو سمت و در طول رودخانه های دجله و فرات مشاهده مي شود. همچنین آثار مواد نفتی بسیار زیادی (بیش از صدها نمونه حوضچه های نشت مواد نفتی) در مناطق بین النهرین و ایران قابل مشاهده است. این آثار خطی طولانی را شكل مي دهند که از ترکیه (شمالی ترین) تا خلیج فارس (جنوبی ترین) 500 مایل (800 کیلومتری) طول دارد.

هرودت می گوید مردم شهر بابل از جمع آوری این مواد در ساخت دیوار ساختمان در شهرها استفاده می کردند.

پلوتارک (Plutarch) زیست نامه نویس یونانی در کتاب "زندگینامه اسکندر" در خصوص این حوضچه ها یا برکه های نشت نفت، گاز و سایر مواد طبیعی، از "برپا کردن آتش از سوختن مواد نفتی در اطراف منطقه کرکوک (در یک صد مایلی (160کیلومتری شمال بغداد) سخن گفته است."

نقشه منابع هيدروكربوري منطقه باكو و آسياي ميانه

حوضچه های نشت گاز در کرکوک صدها سال است که می سوزد و ظاهرا همان آتش جاودان بخت النصر است که در کتاب انجیل، به آن اشاره شده است. این حوضچه ها به صورت یک فرو رفتگی باریک و به عمق و قطر تقریبا یکصد فوت (30 متر) در تمام طول روز با شعله ای نارنجی کم نور و نوار مانند می سوزد، ولی در شب شعله های آنها آبی رنگ و مانند چراغی است که تمام حفره را روشن می كند. این حوضچه های تراوش مواد نفتی، امروزه از بزرگترین مخازن نفت و گاز در دنیا هستند.

دیگر حوضچه های بزرگ و مشهور درمنطقه خاورمیانه که به صورت حوضچه های تراوش مواد نفتی طبیعی وجود دارد منطقه غیاره (Qaiyarah) در شمال کرکوک، نفت خانه و نفت شاه در مرز بین ایران و عراق و مسجدسلیمان در150 مایلی (240 کیلومتری) منطقه جنوبی ایران است. تمام این مناطق دارای حوضچه های تراوش مواد نفتی بوده و قابل مشاهده هستند.

هفتکل از دیگر مناطق بزرگ نفتی است که فقط دارای حوضچه های تراوش گاز از زمین می باشد و محل های این حوضچه ها مشخص شده است. دیگری منطقه نفت سفید است (به معنای نفت سفید رنگ) که یکی دیگر از مناطق بزرگ نفتی است. نفت این منطقه سبک بوده و اعتقاد بر این بود که می تواند گاز فشرده شده یا تغلیظ شده باشد.

مناطق نفتخيز خاورميانه و منطقه جنوبي اتحاد جماهير شوروي سابق (حوزه باكو- سال 1953 ميلادي)

همان طورکه در نقشه فوق مشاهده می شود، تمام این مناطق نفتخیز در اطراف مناطق کوهستانی رشته کوه زاگرس قرار دارند. رشته کوه زاگرس به صورت مرزی کمربندی در ميان مناطق نفتخیز در منطقه قرار گرفته است. این رشته کوه از شمال شرقی تا خلیج فارس در جنوب ادامه دارد.

موادی مایع شکل، سفت و غلیظ که مانند پس مانده های نفت پالایش شده هستند در برخی مناطق، نفتی فوق الذکر، از صخره های سنگی و سخت، تراوش مي كند كه بي شباهت به موم طبیعی و یا اوزوکریت (Ozokerite) نيست. مشابه اين مواد در منطقه گالیسیا (Galicia) ناحیه ای در جنوب شرقی لهستان و شمال غربی اوکراین وجود دارد. اين مواد همچنين شبیه ماده ای به نام آلبرتیت (Albertite)، ماده ای معدنی، قیردار و براق، هستند) که در مناطقي در ايالت هاي جنوبی آمریکا مشاهده شده اند.

پدیده جالب دیگری که در این مناطق مشاهده شده، منطقه ای است که گاز آز آن خارج می شد و به آن صخره گچ ترش (Gach-i-Turush) مي گويند. اين سنگ گچی، مزه ترش و اسیدی دارد. شایان ذكر است با توجه به آزمایشی که روی این سنگ های گچی انجام شده، مشخص گردید که آنها اسید سولفوریک آزاد می کنند. علت آن هم احتمالا عبور گازهای ترش از لایه های سنگ گچ است كه آن را حل نموده و مقدار زیادی سولفات کلسیم را آزاد می کند. مشابه این پدیده در منطقه ای در مناطق جنوبی ایالات متحده آمریکا مشاهده شده که به آن خاک ترش (Sour Dirt) گفته می شود.

منطقه باکو:

مناطق نفتخيز دز شبه جزيره آپشرون يا منطقه نفتخيز باكو سال 1953
(علامت هاي + آتشفشان هاي گلي را نشان مي دهد)

منطقه دیگری که طبق نوشته ها و اسناد خیلی قديم، نفت و گاز در آن طبق مشاهدات به فراوانی یافت می شد "سرزمین باکو" در نزدیکي دریای خزر و شهر باکو است. رشته کوه قفقاز، منطقه وسیعی است كه بین دریای سیاه و دو طرف فرورفتگی در دریای خزر قرار دارد. قسمت شرقی باکو در قسمت فرورفتگی آب و در انتهای لایه های صخره ای، در منطقه با ارزشی از نظر ذخایر نفتی زیر زمینی قرار دارد. در این منطقه تراوش نفت و گاز در نقاط مختلف به وفور مشاهده مي شود.

عابدان هندی كه در گذشته های خیلی دور به دليل تراوش گاز های فراوان از زمین، از نقاط دور دست به این منطقه مي آمدند، روی حوضچه های تراوش گاز که شبانه روز شعله ور بود، معبدی ساختند. اين معبد به عنوان آتش مقدس و جاودان، توسط عابدان و کشیشان هندی مورد پرستش قرار می گرفت و تا سال 1880 میلادی عبادتگاهی مهم و مشهور  برای پرستش آتش مقدس بود.

عبادتگاه هاي باستاني پرستش آتش مقدس در منطقه سوراخان در نزديكي باكو. اين شعله هاي آتش از تراوش گاز به سطح زمين ايجاد مي شد و شبانه روز شعله ور بود

این منطقه تا سال 1806 میلادی (1185 شمسی) به خاک ایران تعلق داشت و سپس به خاک روسیه ضمیمه شد. حوضچه های تراوش نفت و گاز در اين منطقه و مناطق ديگر در همسایگی باکو، شهرت فراوانی پیدا کرده بود. در شرقی ترین حد نهایی فرورفتگی منطقه باکو در آب، چشمه های تراوش مواد نفتی مایع مانند و غلیظ وجود داشت که منبع اصلی تهیه قیر هم بود. ایرانیان در آن دوران این مواد را جمع آوری و با قایق حمل می کردند تا آن را براي فانوس ها جهت روشنایی و مصارف دیگر استفاده و ذخیره كنند. دیگر مناطقي که دارای منابع بزرگ تراوش نفت و گاز بودند، جزیره هاي سویاتو (Sviato) و حولی (Holy) بودند که این جزیره در بخشی از دریای خزر واقع شده ولی از خشکی زیاد دور نبود.

آتشفشان های گِلی (Mud Volcanoes)

یک پدیده طبیعی و عجیب دیگر در آن منطقه، وجود آتشفشان های مخروطی شکل بود که ساختمان آن از گل ساخته شده و به همین حوضچه های تراوش نفت و گاز وابسته بودند. تعداد بی شماری از اين آتشفشان ها در سرزمین باکو به وجود آمده بود و در هیچ جای دیگر دنیا چنین شکلی وجود نداشت. در سمت شمال رشته کوه قفقاز و دورتر به طرف غرب منطقه، در ناحیه کوبان (Kuban) و شبه جزیره تامن (Taman) نزدیک به دریای سیاه، تعداد بسیار زیادی از این آتشفشان های گلی وجود دارد که در واقع همان حوضچه های تراوش نفت و گاز از زمین هستند.