کارخانه تقطیر و تصفیه نفت در مسجدسلیمان

موقعيتي براي راه اندازي يك موزه نفت ديگر

تهیه و تنظیم: پرویز آریان فر

کارخانه تقطیر و تصفیه نفت مسجد سليمان كه پس از سال ها فعالیت، در سال 1356 خورشیدی از چرخه فعاليت صنعتی خارج شد، به عنوان قديمي ترين تاسيسات پالايشگاهي كشور، در حال حاضر از موقعيت خوبي براي تبديل شدن به موزه نفت، برخوردار است. مطلب حاضر نگاهي دارد به تاريخچه و سوابق اين كارخانه كه نوعي پالايشگاه ساده بود.

کارخانه تقطیر و تصفیه نفت یا تاپینگ پلنت (Topping Plant) كه در جنوب شرقی مسجدسلیمان و در منطقه صنعتی بی بیان واقع شده، علاوه بر دستگاه هاي تقطیر، داراي دستگاه های دیگر بهره برداری نيز بوده است.

اهمیت مسجدسلیمان به عنوان نخستين شهر نفتي ایران بر كسي پوشيده نيست. تاسيسات صنعت نفت در اين شهر همچنين سال هاي زيادي گاز مجتمع شیمیایی بندرشاهپور را تامين مي كردند، با اين همه شاید کمتر کسانی از وجود چنین پالایشگاهی در مسجدسلیمان اطلاع درستی داشته باشد و یا طرز کار و وظایف آن واحدهاي آن را بداند.

منطقه مسجد سليمان از همان نخستين سال هاي توليد نفت، دارای تصفیه خانه منحصر بفردی شد که کارخانه تقطیر (Topping Plant) نام گرفت. این کارخانه سه واحد A، B و C را شامل مي شد که دو واحد آن در سال ۱۳۰۹ خورشیدی (1930ميلادي) و يك واحد در سال ۱۳۱۴ خورشیدی (1935ميلادي) ساخته و نصب گردید. این مجموعه در سال 1316 خورشیدی (1937م) با پایان یافتن واحدهای A، B و C شروع به کار گردید.

هدف از تاسيس این كارخانه و واحدهای سه گانه اش، در وهله نخست و در سال های اولیه بهره برداری، جداکردن هیدروکربورهای سبک نفت منطقه مسجدسلیمان و ارسال آن به پالایشگاه آبادان بود تا اين پالایشگاه بتواند از آن در جهت تهیه فرآورده هاي نفتي سبک مانند بنزین اتوموبیل و حلال های سبک استفاده كند.

دو نما از كارخانه تقطير، اولي (سمت راست) در سال 1309 خورشيدي (1930 ميلادي) و تصوير سمت چپ در جند دهه بعد

ظرفیت واحدهای A و B 23 هزار و 400 بشکه در روز و واحد C 3 هزار و 800 بشکه در روز بود. اين واحدها با تصفیه نفت خام، آن را به بنزین و نفت سفید تبديل مي كردند. اصولا کارخانه تقطیر، كه علاوه بر مسجدسلیمان، در آغاجاري نيز وجود داشت، نوع ساده ای از یک پالایشگاه بود. در سال 1347 خورشیدی (1968ميلادي) یکی از این دستگاه های تقطیر منحصرا برای شرکت ملی نفت و دیگری برای شرکت های عامل نفت کار می کرد.

تصفیه خانه مسجدسلیمان طي سال ها، بدون هیچ وقفه ای، وظیفه خود را که همانا ارسال نفت پالایش شده به پالایشگاه آبادان بود، انجام می داد. تا اینکه پالایشگاه آبادان، با نصب دستگاه جدید کراکینگ، خود عهده دار تامين مواد مزبور، يعني هیدروکربورهاي سبك شد. بنا بر اين ارسال اين گونه مواد به پالایشگاه آبادان متوقف شد

معذالك بعضی اوقات کارخانه تقطیر مسجدسلیمان بنا به درخواست پالایشگاه آبادان مبني بر نیاز به نفت های۸۴ درصد تقطیر، اقدام به ارسال آنها می نمود و این ماده ضروری احیاناً روزها، هفته ها و ماه های مداوم به آبادان ارسال می شد.

سابقاً مازاد و ته نشین نفت های به دست آمده از این واحد به چاه های خاصي عودت داده می شد، اما بعد از کارشناسی هاي انجام شده، مسئولان صنعت نفت به این فکر افتادند كه مازاد نفت های تقطیر شده را که تا آن موقع مورد استفاده خاصي نداشت، در ميان کوره های آجرپزی، نانوائی ها و سایر واحدهای نیازمند که تا آن موقع چوب، هیزم و بوته های خشک مي سوزاندند، توزيع كنند. این نحوه ارسال که مدت ها با رعایت کامل اصول ایمنی ادامه داشت.

واگن نفتكش كه نفت مازوت را از مسجد سليمان به شهرهاي ديگر حمل مي كرد

ضمناً باید آگاه بود که تدریجاً قسمت های فرسوده پالایشگاه مسجدسلیمان با آلات و ادوات مدرن و جدید تعویض و وسایل قسمت های عمده آن، نوسازی و به طور کلی تعمیر و مرمت شد.

نفت ورودی به کارخانه تقطیر، نفت تولیدی چاه های منطقه مسجدسلیمان، همچنین نواحی دیگری مانند منطقه نفت سفید، منطقه لالی و نیز محدوده منطقه پر سیاه را شامل مي شد. نفت منطقه پر سیاه مستقیما و با فشار اوليه خود به کارخانه تقطیر مي رسيد. اين منطقه در حوالی شهر ایذه و به فاصله تقریبی 152 کیلومتری از منطقه مسجدسلیمان قرار داشت. منطقه لالی در فاصله 54 کیلومتری و منطقه نفت سفید نيز در فاصله 79 کیلومتری قرار داشتند.

نفت های واصله از مناطق مذکور جمعا در حدود 42 هزار بشکه در روز بود که پس از تصفیه در مسجدسلیمان به صورت نفت کوره در می آمد.

نفت کوره علاوه بر نانوایی ها و کوره های آجرپزی به عنوان سوخت کشتی های بازرگانی، همچنین نفتکش هايي که به این نوع نفت سنگین احتیاج داشتند، مورد استفاده قرار می گرفت. این نوع فراورده های نفتی از مسجدسلیمان از طریق خطوط لوله، مستقیما به منطقه اهواز (قسمت پخش شرکت ملی نفت ایران) تلمبه شده و از آنجا به وسیله تانکرهای نفتکش و واگن های نفتکش خط آهن، از منطقه خزعلیه اهواز به کلیه شهرستان هایي كه در مسیر راه آهن بودند، فرستاده می شد.

نماهايي از تلمبه خانه كارخانه تقطير كه نفت پالايش شده را به سمت آبادان پمپاژ مي كرد

مواد سبک تر نفت که در این پالایشگاه تهیه می شد، چون کمتر مورد استفاده قرار می گرفت برای تقویت فشار چاه ها به برخی از چاه های نفت منطقه مسجدسلیمان تزریق می شد. ظرفیت خطوط لوله انتقال که نفت کوره را به اهواز ارسال می نمود، به قطر 12 اینچ و ظرفيت 30 تا 36 هزار بشکه در روز ارسال می شد.

کارخانه تقطیر و تصفیه نفت مسجد سليمان، پس از سال ها فعالیت و خدمت به صنعت نفت سرانجام در سال 1356 خورشیدی (1977م) از چرخه فعاليت صنعتی خارج شد، اما تمامی تاسیسات آن هنوز پابرجاست. با بسته شدن کارخانه تقطیر، ارسال فراورده های سبک و سنگین از مسجدسلیمان متوقف شد و کلیه ظرفیت خطوط لوله به انتقال نفت خام اختصاص یافت.

این کارخانه و تاسیسات جنبی آن، در يك محوطه وسیع چهار هکتاری، در حال حاضر کاربردی نداشته و از قابليت تبدیل شدن به یک موزه تاریخی و صنعتی برخوردارند. به عبارتي اين كارخانه مي تواند به عنوان قدیمی ترین پالایشگاه كشور، مورد استفاده موزه ای قرار گیرد؛ بعلاوه که فضای وسیع و سرسبز اطراف اين تاسيسات از ويژگي هاي مثبتي است كه آن را از قابلیت زيادي براي ايجاد فضای باز موزه ای برخوردار ساخته است.

سایر تجهیزاتی که به عنوان تاسیسات جانبی کارخانه تقطیر مي توانند استفاده موزه اي داشته باشند، عبارتند از واحد های A،B  و C تقطیر و دفاتر مربوطه، واحدهای خنک کننده A و B، اشیاء موزه ای و قطعات قدیمی کارخانه، دودکش های کوره A، B و C، برج های تقطیر A، B و C، تلمبه ها و کلیدخانه های برق A، B و C.