مرداد داغ 1347؛ برادران ویلیامز در مناطق نفتخیز

هنگامی که دیوید و میلر ویلیامز، دو برادر اهل شهر فورت اسمیت در آرکانزاس ایالات متحده به سال 1908 میلادی تصمیم گرفتند كمپاني خود را جهت فعالیت در زمینه حفاری، پالایش، انتقال و توزیع گاز طبیعی، انتقال نفت خام، همچنین تولید برق، ثبت نمایند، اخبار کشف نفت در جایی به نام ایران و منطقه ای به نام میدان نفتون در جهان منتشر شده بود؛ اما برادران ویلیامز نمی دانستند که دست سرنوشت 60 سال بعد شركتي را که آنان تاسیس کرده بودند، به ایران خواهد کشاند.

پیش از آن و در سال 1919 کمپانی ویلیامز به تولسا در ایالت اوکلاهاما تغییر مکان یافت و همزمان فعالیت خود را به خارج از مرزهای آمریکا گسترش داد. پس از آن در سال 1949 بود که "جان.اچ.ویلیامز"، خواهرزاده بنیانگذاران کمپانی به همراه برادرش "چارلز ویلیامز" با پسر دایی اش "جونیور دیوید" پسر دیوید، از بنیانگذاران کمپانی در سهام شركت شریک شد. "جان.اچ.ویلیامز" به سمت مدیر عاملی کمپانی رسید و تا سال 1971 که این مسئولیت را برعهده داشت، کمپانی برادران ویلیامز را به شرکتی مطرح و معتبر در سطح جهان تبدیل كرد.1

نخستین تجربه برادران ویلیامز در ایران، حضور ایشان در پروژه خط لوله چهل و دو اینچ گاز از بید بلند به فلارد در نزدیکی اصفهان بود. پروژه ای که در سال 1346 خورشیدی و یک سال پیش از پروژه مهم بعدی آنها در مناطق نفتخیز به انجام رسید. در حقیقت موفقیت در همان پروژه بود که باعث شد کمپانی برادران ویلیامز احداث نخستین و مهمترین پروژه خط لوله پتروشیمی را در ایران عهده دار شود: پروژه احداث خط لوله چاه های ژوراسیک مسجدسلیمان به پتروشیمی بندر ماهشهر.

موضوع از اینجا شروع شد که وقتی قانون بودجه اصلاحی سال 1343 کلیه فعالیت های پتروشیمی را به شرکت ملی نفت ایران واگذار کرد، فعالیت های این حوزه ساختاری منسجم یافت و در سال 1344 و پس از مذاکره با شرکت امریکایی آلاید کمیکال منجر به عقد قرارداد احداث مجتمع پتروشیمی شاهپور در بندر ماهشهر گردید.2

اين کارخانه مهم که امروزه با نام "رازی"شناخته می شود، در همان سال تاسیس و عملیات احداث واحدهای آن آغاز شد، اما عمده ترین نیاز این مجتمع، خوراک اولیه گاز ترش و حاوی هیدورژن سولفوره بود که شواهدی از وجود آن در لایه ژوراسیک مخزن مسجدسلیمان به ثبت رسیده بود.

نخستین گروه های حفار نفتی نیز سال ها پیش از آن در حین حفاری برای نفت به مخازن پرفشار و قوی گاز ترش برخورده بودند. چاه هایی که در آن مقطع امکان بهره برداری از آنها فراهم نبود و به همین دلیل سال ها بعد و با ورود تجهیزات جدید و دارای تحمل فشار بالای صنعتی بود که این مخازن قابل بهره برداری شد.

در شمال شرقی مسجدسلیمان منطقه ای وجود دارد که آن را "تل بزان" می نامند. "تل" (با ضمه حرف اول) در گویش محلی به معنای محل مرتفع است و در همین منطقه مرتفع تر نسبت به مخزن نفتی مسجدسلیمان است که قوی ترین چاه های تولید گاز ترش منطقه نیز وجود دارند و دهه های متمادی است که خوراک اصلی پتروشیمی در ماهشهر را تامین می کنند.

چاه های هفتگانه تولید گاز ترش مسجدسلیمان در نزدیکی یکدیگر قرار داشتند و برای تجمیع و ارسال گاز تولیدی آنها به ماهشهر و تسهیل این امر، احداث واحدی در منطقه ضروری می نمود. بدین ترتیب احداث واحد جذب آب پتروشیمی مسجدسلیمان در سال 1345 در دستور کار قرار گرفت.

شرکت موسوم به M.W.CKLUC پس از مطالعات کافی و تشریفات لازم به عنوان پیمانکار اصلی و هماهنگ کننده کلیه عملیات ساختمانی این واحد انتخاب و در فروردین 1346 قرارداد مربوطه به امضاء رسيد و عملیات ساختمان این واحد آغاز شد.3 هدف اصلی از ساخت اين واحد، چنانچه از نام آن مشخص است، جذب آب مسجدسلیمان، جداسازی بخار آب همراه گاز به منظور جلوگیری از تخریب و پوسیدگی تاسیسات و خط لوله ارسال، همچنین تسهیل در عملیات انتقال گاز در فاصله یکصد و هفتاد و چهار کیلومتری تل بزان تا بندر ماهشهر بود. فاصله ای که می بایست با احداث خط لوله به هم وصل می شد.

مضافاً اینکه نزدیک ترین چاه گازی به خود واحد جذب آب نیز حدود نیم کیلومتر و دورترین آنها شانزده کیلومتر با واحد فاصله داشته و باید ابتدا این چاه ها از طریق خط لوله فشار قوی گاز به واحد وصل می شدند. تاسیسات واحد مسجد سلیمان شامل نم ‌زدایی گاز، شیرین‌ سازی گاز، چاه‌های گاز و چنانکه آمد خط لوله بود و البته برای خود خط لوله نیز ده ایستگاه حفاظت از خوردگی (CP)و ده مورد شیرهای اتوماتیک ایمنی(B.V)  در طول مسیر خط پیش بینی شد.4

این بار کشیدن خط لوله بسیار سخت تر از کاری بود که "چارلز ریچی" اسکاتلندی در 1910 میلادی با احداث خط لوله از میدان نفتون به آبادان انجام داده بود. فشار زیاد و خصوصیات منحصر بفرد گاز ترش، همچنین لزوم احداث این خط لوله به صورت زیرسطحی در بیشتر طول مسیر، ایجاب می كرد كه يك برنامه ریزی دقیق و اصولی در این زمینه صورت پذیرد.

در برنامه ریزی به عمل آمده احداث خط لوله ای به قطر بیست اینچ و با ضخامت نیم اینچ به صورت یکپارچه در دستور کار قرار گرفت و برای احداث چنین خط لوله عظیمی که بزرگ ترین خط لوله با این مشخصات در منطقه بود می بایست شرکتی به خدمت گرفته شود که سرآمد و توانمند باشد. بدین ترتیب بود که کمپانی برادران ويليام (Williams Brothers) پایش به کوه تپه های خوزستان باز شد.

ساکنان محلی، مردان چشم آبی را می دیدند که با کارگران و ادوات و ابزار خود کوه و تپه را بالا و پایین می رفتند. پیشرفت تجهیزات صنعتی نسبت به شصت سال قبل باعث شده بود تا دیگر نیازی به کندن زمین با بیل و کلنگ و به دست نیروی انسانی نباشد. لودرها و بولدوزها و بیل های مکانیکی زمین را حفر می کردند و خط لوله پس از تنظیم و جوشکاری با سرعت بیشتری نسبت به دوران قبل پیش می رفت.

مرداد گرم و طاقت فرسای سال 1347 که فرا رسید، چشم آبی های فرنگی به همراه کارکنان و مهندسان و جوشکاران خارجی و کارگران ساده (که طبق قرارداد می بایست از نیروهای بومی و محلی تامین می شدند) کوه تپه های خشک خوزستان را بالا و پايين مي رفتند. اين محيط چشم آبی ها را به یاد گرمای آریزونا می انداخت، زماني كه آنجا را برای احداث خط لوله حفر و لوله گذاری می کردند.

گرمای مرداد ماه تنها برای کارگران بومی و محلی که در همین شرایط به دنیا آمده و بزرگ شده بودند قابل تحمل بود. کار احداث خط لوله با نظارت شرکت انگلیسی "آیمگ" انجام می شد و تقریباً یک سال به طول انجامید. کمپانی در مسیر عملیات خود چندین کمپ برای کارکنان احداث کرده بود که از جمله این کمپ ها يكي در منطقه "یک مهه" در نزدیکی مسجدسلیمان، دیگری در نزدیکی رامهرمز و نهایتاً کمپی در نزدیکی ماهشهر بود.

احداث خط لوله در مناطق کوهستانی سختی خود را داشت، اما به دشت نیز که رسیدند، کار چندان راحت نبود! زمین نمکی این منطقه از مسیر و شوره زارهای اطراف ماهشهر باعث می شد که به دلیل ریسک خوردگی سریع خط لوله، نتوان آن را به صورت زیرزمینی ادامه داد و از اینجا باید روی زمین کار می شد.

زحمت حفر کانال جای خود را به حساسیت و دقت در افزایش لایه های محافظ دور لوله داده بود و سکوهای سیمانی که لوله روی آنها قرار می گرفت نیز، نیاز به زیرسازی مناسب داشتند تا در اثر فشار وزن خط به زمین سست و ماسه ای منطقه فرو نروند! مشکل وقتی بیشتر می شد که با حفر تنها چند متر،آب نمک بالا می آمد و زیرسازی پایه ها را با مشکلات بیشتری مواجه می كرد.به همین دلیل بود که کار در دشت نزدیک به ماهشهر بسیار کندتر از مسیر طولانی کوهپایه ای پیش می رفت، اما نهایتاً این پروژه نیز به پایان رسید و گاز ترش با فشار PSI1200 به مجتمع پتروشیمی شاهپور وارد شد.

شرکت برادران ویلیام هر چند بعد از آن و تا زمان انقلاب 1357 چندین پروژه دیگر در مناطق مختلف ایران به انجام رساند، اما خاطره گرمای سوزان تابستان سال 1347 در خوزستان را هیچ گاه فراموش نکرد. گو اینکه سرنوشت چنین بود که در تابستان دوازده سال پس از آن، یعنی در تیرماه سال 1359 نیز اتفاقاتی بیفتد و در اسناد این کمپانی ثبت گردد.

موضوع از این قرار بود که پس از پیروزی انقلاب در ایران، برادران ویلیامز به بهانه توقیف اموالشان در ایران درخواست غرامت نموده و در دادگاه های بین المللی به طرح شکایت علیه ایران اقدام کردند. اقدامی که منجر به توقیف بخشی از دارایی های ایران در آمریکا شده و نهایتاً در بیست و پنجم تیرماه سال 1359 شورای انقلاب طبق لایحه اي قانونی، استرداد اموال ایشان را تایید کرد.

در این لایحه آمده است: "لایحه قانونی راجع به استرداد اموال شرکت ویلیام برادرز که درجلسه مورخ 25/4/1359 به تصویب شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران رسیده است بپیوست ابلاغ میگردد؛

با توجه به توقیف اموال ایران در آمریکا و امکان تخصیص قسمتی از آن بین طلبکاران یا مدعیان از یک طرف و عدم تطابق ارزش ماترک شرکت ویلیام برادرز با مبالغ خسارات ادعایی شرکت فوق در دادگاه های آمریکا، به وزارت نفت اجازه و اختیار داده می شود که کلیه ماترک شرکت فوق را جمع آوری و به شرکت فوق تحویل دهد و در مقابل شرکت ویلیام برادرز کلیه شکایات مطروحه را از دادگاه ها پس گرفته و تعهد نماید که بهیچ وجه هیچگونه ادعائی در این موارد مطرح نخواهد ساخت.
کلیه ادارات، سازمان ها، استانداری و فرمانداری محل، کمیته امام در محل جهاد سازندگی و دادستانی انقلاب همکاری های لازم را برای جمع آوری اقلام و تسهیل در تحویل آنها بشرکت فوق با وزارت نفت به عمل خواهند آورد. شورای انقلاب جمهوری اسلامی ایران 5

فرشید خدادادیان

مدرس دانشگاه و پژوهشگر تاریخ نفت

پی نوشت ها:

1- نک؛ تارنمای رسمی شرکت برادران ویلیامز  www.willias.com

2- خدادادیان: جستارهای کوتاه بر تاریخ بلند نفت در ایران /1389/ دلا / مسجدسلیمان /ص 62

3- شهنی؛ تاریخ مسجدسلیمان / چ سوم 1383/ هیرمند/ تهران/ ص 245

4-  نک؛ تارنمای رسمی شرکت پتروشیمی زکریای رازی  http://www.razip.com

5- مجموعه قوانین و مقررات نفت،گاز و پتروشیمی/ جلددوم/ امور حقوقی شرکت ملی نفت ایران /1381/ ص 2131