پیشینه حضور نفتی ها در انجمن های شهر مناطق نفتخیز

شوراهای شهر و روستا اگر چه از دهه هفتاد در ایران احيا شد، اما این امر سابقه ای قدیمی در کشور داشت و کارکنان صنعت نفت در شهرهای نفتی ایران در این مهم مشارکتی قابل توجه داشتند. خصوصاً این که بخش عمده ساکنان شهرهای نفتخیز را همین کارکنان خدوم تشکیل می دادند.

از ابتدای شکل گیری انجمن های شهر در ایران به سال 1349 خورشیدی خانواده های کارکنان نفت در زمینه انجمن های شهر ترجیح می دادند خانم ها و آقایان کاندیدا شده از خانواده نفت را برای عضویت در این انجمن ها انتخاب کنند و در این زمینه همگرایی قابل توجهی ميان اعضای خانواده بزرگ صنعت نفت وجود داشت.

قانون انجمن هاي شهرستان و استان در 30 خرداد 1349 از تصويب مجلس گذشت و در ماده یک آن آمده بود؛ به منظور مشارکت اهالی هر محل در اداره امور محلی و در اجرای اصل سپردن کار مردم به مردم و تهیه موجبات آبادانی و عمران شهری و روستایی و تشخیص و تعیین نیازمندی های محلی و مراقبت در تأمین آن در مرکز هر شهرستان به استثناي پایتخت، انجمن شهرستان و در مرکز هر استان ‌انجمن استان طبق مقررات این قانون تشکیل می ‌شود و انجمن های مزبور دارای شخصیت حقوقی خواهند بود

اعضاي انجمن‌های شهرستان و استان مطابق ماده دوم این قانون برای مدت چهار سال از طرف اهالی انتخاب مي شدند و انتخاب مجدد آنان ‌بلامانع بود. به همین دلیل در برخی شهرها همچون آبادان و اهواز برخی کارمندان صنعت نفت چندین دوره عضویت در انجمن شهر را برعهده داشتند، گو این که این امر تنها محدود به آقایان نبود و حتی از خانم های خانه دار و همسران کارکنان نفت نیز برخی به عضویت انجمن شهر درآمده بودند. آن هم در شرایطی که بیشتر خدمات شهری اعم از فضای سبز، خدمات فرهنگی و رفاهی و خدمات اجتماعی توسط خود صنعت نفت تامین می شد و بدیهی بود که بانوان و همسران روسای این بخش ها در صنعت نفت در قامت نماینده انجمن شهر مطالبات بیشتری از همسران مسئول خود داشتند!

تعداد اعضاي انجمن شهرستان ها از چالش های اصلی در شهرهای کوچک بود. خصوصا هنگامی که رقابتی ميان فرهنگیان (معلمان) و کارکنان و خانواده های صنعت نفت به عنوان دو قشر تاثیرگذار در شهرها برای عضویت در این انجمن ها به وجود می آمد. طبق ماده چهارم قانون انجمن ها تعداد اعضای انجمن ها به شرح زیر بود:

- در مرکز هر شهرستان که تا ۳۰ هزار نفر جمعیت داشته باشد ۵ نفر.

- در مرکز هر شهرستان که از ۳۰ هزار تا ۵۰ هزار نفر جمعیت داشته باشد ۷ نفر.

- در مرکز هر شهرستان که از ۵۰ هزار تا ۱۰۰ هزار نفر جمعیت داشته باشد ۹ نفر.

- در مرکز هر شهرستان که از ۱۰۰ هزار تا ۲۰۰ هزار نفر جمعیت داشته باشد ۱۱ نفر.

- در مرکز هر شهرستان که از ۲۰۰ هزار تا پانصد هزار نفر جمعیت داشته باشد ۱۳ نفر.

- در مرکز هر شهرستان که بیش از پانصد هزار نفر جمعیت داشته باشد ۱۵ نفر.

این امر باعث شده بود در شهرهای نفتخیز که بیشتر شرکت-شهرهایی کوچک بودند و بجز آبادان و اهواز که از جمعیت بیشتری برخوردار بودند رقابت برای حضور در انجمن شهر با شور و اشتیاق بیشتری دنبال شود.

قانون انجمن های شهر دو بار مورد بازنگری قرار گرفت. بار اول در 17 تير ماه 1351 و بار دوم در 26 خرداد ماه 1355 و برخي موارد آن اصلاح و مواردي نيز به آن اضافه شد.

به موجب قانون انجمن هاي شهرستان و استان، هر يك از انجمن هاي شهرستان و استان داراي بودجه اي مستقل بوده كه از درآمد حاصل از آن عوارض و اموال و تاسيسات متعلق به انجمن و كمك هاي حكومتي تامين و در راه تحقق وظايف هزينه مي شد. اما بدیهی بود که در شهرهای مناطق نفتخیز این هزینه ها و فراتر از آن حتی ساختمان و فضای اداری نیز توسط صنعت نفت تامین می شد.

برای هماهنگی بیشتر بین این انجمن ها با مجموعه خدمات و مستغلات صنعت نفت که وظایفی همچون جمع آوری زباله، احداث خیابان و تامین فضای سبز را برعهده داشت، معمولا افرادی به عنوان رابط ميان انجمن و اداره خدمات عمومی شرکت نفت مشخص می شدند تا این هماهنگی ها بهتر صورت پذیرد.

مدارس ساخته شده توسط شرکت نفت در روزهای انتخابات انجمن های شهر شلوغ تر از همیشه بود. خانواده های نفتی واجد شرایط رای دادن که قبل از آن برای حضور در انجمن اولیا و مربیان در مدارس فرزندان خود حاضر می شدند، این بار به صف می ایستادند تا در انتخابات انجمن شهر شرکت کنند و معمولا قبل از حضور می دانستند که در نظر دارند به چه کسانی رای بدهند. آنها اسامی کاندیداهای خود را روی برگه اي کوچک مي نوشتند، یا در مورد آقایان ديده مي شد كه گاهی اسامي را روی جعبه های سیگارهایشان می نوشتند تا در زمان رای دادن به ذهن خود فشار نیاورند و به راحتی اسامی را به یاد داشته باشند.

به این ترتیب شاید بتوان فهرست کاندیداهای انجمن شهر صنعت نفت را در انتخابات آن ایام نخستین تجربه های رای دادن به فهرست انتخاباتی و ائتلاف های صنعت نفتی نامید که در تجربه های دموکراسی و مردم سالاری در ایران ثبت و ضبط شده است.

انجمن های شهرستان و استان، خصوصا در استان خوزستان ارتباط نزدیکی ميان خانواده های کارکنان صنعت نفت ایجاد كرده بود و این خانواده ها که در باشگاه های کارگری و کارمندی خود تجربه انجمن های مختلف همچون انجمن باغبانی، انجمن شعر و ادب، انجمن زنان و دیگر انجمن ها و تشکل های به تعبیر امروزین مردم نهاد را همراه داشتند، در انجمن های شهر تجربه های قبلی همگرایی و همکاری اجتماعی خود را به نمایش می گذاشتند.

در مسجدسلیمان؛ نخستين شهر نفتی ایران و خاورمیانه، انجمن شهر در راستای کمک به شهرداری گام های مهمی برداشت. از جمله این موارد می توان به برنامه ریزی موضوع بهداشت محیط در مناطق شرکتی و غیرشرکتی شهر اشاره كرد که تاثیری مهم در کنترل و مهار بسیاری از بیمارهی های واگیر در سطح شهرستان داشت. همچنین با همکاری اداره فرهنگ (آموزش و پرورش) اقدامات مهمی در توسعه آموزش در سطح شهرستان و خصوصا در مناطق کارگری و برای بزرگسالان بی سواد به انجام رسید.

آموزش آنچه امروز با عنوان وظایف و حقوق شهروندی مطرح است به ساکنان شهر از دیگر اقداماتی بود که با نظارت انجمن های شهر در مناطق مختلف کشور و از جمله شهرهای نفتی به انجام می رسید و در این راستا نیز بخش آموزش صنعت نفت همکاری ویژه ای با انجمن های شهر داشت.

انجمن شهر تجربه ای نوین برای ساکنان شهرهای مدرن و جدید نفتی ایران بود که بعدها نیز ادامه یافت و امروز نیز در قالب شوراهای اسلامی شهر همواره تعدادی از کارکنان صنعت نفت در این حرکت های مدنی حضور دارند.

دکتر فرشید خدادادیان