کاوش در تاریخ نفت/ تاریخچه "فیدوس"

يکشنبه سیزدهم دي ماه 1394

فیدوس (3)

آژیر "فیدوس" بر فراز بسیاری از پالایشگاه ها و تاسیسات نفتی زنگ بیدارباش، آغاز و پایان کار روزانه بود. صدای فیدوس در شهرهای نفتخیز، صدایی آشنا بود که نه تنها کارکنان نفت که همه اهالی آن را می شنیدند و بسیاری از آنان فعالیت های روزانه خود را با آن تنظیم می کردند. اما ریشه کلمه فیدوس چیست؟ 

«فیدوس» نام یک نی بلند است، مانند خیزران، البته بسیار قوی تر و ستبرتر! این نی برای انتقال آب، از رودخانه ها به زمین های کشاورزی دهقانانِ هند باستان، مورد استفاده قرار می گرفت. ولی بعدها نی های "بمبو" جای فیدوس را گرفت؛ چرا که بمبو، هم سبک تر بود و هم نسبتا نازکتر. (بمبو نیز یک کلمه هندی است). آری، فیدوس آنجنان ضخیم و قوی و حجیم بود که کشاورزان را دچار مشکل می کرد. از آن گذشته به سادگـی «درهم» نمی رفت تا بشود تعداد زیادی از آن را به هم وصل کرد. در حالی که بمبو انعطاف بسیارخوبی داشت و می توانست «درهم» رود و مزارع دورتر را آبیاری کند....

ولی فیدوس به زودی کاربرد دیگری، غیر از آبیاری، پیدا کرد. سطح داخلی نی فیدوس برخلافِ ظاهرش، بسیار صاف و صیقلی بود. دانش انسان شناسی یا «آنترو پولوژی» می گوید انسان همیشه از هر چیز استفاده ای را می برد که سزاوار اوست. یعنی بهترین استفاده ممکنه از هر چیز!

بامبو

این کاربرد جدید فیدوس، استفاده از آن به عنوان شیپور بود. در زمانی که دستگاه بی سیم وجود نداشت شیپوری که می توانست انتقال صدا را در فاصله ای زیاد تضمین کند، نوعی معجزه به شمار می رفت! به این ترتیب فیدوس به راحتی در خط تولید افتاد. صیقلی بودن سطح داخلی آن، آن را از پژواک منحصر به فردی برخوردار می ساخت. طول شیپور فیدوس تقریبا دو متر بود و صدای آن در هوای صاف، تا یک کیلومتر قابل شنیدن بود.

البته بوق های کوتاهتر که از نی فیدوس ساخته می شد، بُرد کمتری داشت. برای این کار در افراد سپاه، از تعداد خاصی که اندام و حنجره قوی داشتند، استفاده شد تا پس از آموزش و تمرین بتوانند به عنوان «فیدوس نواز» در لشکر خدمت کند.

بدیهی است که فیدوس نوازان، با توجه به آموزشی که گذرانده بودند می توانستند صداهای متعدد با تُن های متفاوت ایجاد کنند. هر صدا با هر تُن، معادل با پیام خاص بود که می توانست سر بزنگاه ، لشکریان را به پیشروی یا عقب نشینی دعوت کند و از این رهگذر، جان سربازان زیادی را نجات دهد. به این ترتیب در فاصله کوتاهی، فیدوس از یک بوق ساده با بُرد کوتاه (ویژه شکارچیان) به یک بوق قدرتمند سپاهی، با بُرد سه کیلومتر تبدیل شد.

اگر موزه بوق هند را از نزدیک ببینید. متوجه می شوید که بوق فیدوس، حتی در مواردی توسط دو نفر، مورد استفاده قرار می گرفت. ابتدای بوق، نزدیک دهن «فیدوس نواز» قرار می گرفت و انتهای آن بر شانه یکی از همکاران وی تکیه داده می شد. تنظیم جهت و زاویه بوق، برعهده نفر جلو بود.

فیدوس

فیدوس تا قرن ها، کاربردی بسیار عالی و ضروری در ارتش هند داشت. اگر بخواهیم زمان دقیق آنرا مشخص کنیم باید گفت تا زمان اختراع بی سیم، در صحنه کارزار، مورد استفاده بهینه قرار می گرفت. برخی از این بوق ها سه پایه محکمی داشتند که روی کمر فیل ها سوار می شد و فیدوس نواز، در چنین حالتی، نیازی به همکار دیگری پیدا نمی کرد.

از اینجا به بعد بود که فیدوس، مفهوم نی را از دست داد و به معنای بوق در میان مردم شهرت پیدا کرد. انگلیسی ها این کلمه را از هندی ها گرفتند و از آن فاگوتو یا فاگوت (Fagott) را ساختند که به نوعی شیپور هم اطلاق می شود (دیکشنری آکسفورد/ بخش ریشه یابی یا اتیمولوژی). اگر تمایلی برای اطلاعات بیشتر داشته باشید، می توانید همین ماده را در مراجع معتبر جستجو کنید ولی هندی ها همان طور که عرض شد آن را فیدوس می خوانند.

به هر حال این واژه به زبان فارسی نیز منتقل شد و پس از تاسیس پالایشگاه ها وسیله آواز دهنده بزرگی بر سردر پالایشگاه نصب شد که همگان آنرا  "فیدوس" خواندند. این سوت بزرگ هیچ ربطی به فیدوس باستانی هندیان نداشت. جنس فیدوس هندی از چوب بود در حالیکه فیدوس پالایشگاه از فلز بود. علاوه بر اینها فیدوس هندی با نیروی باد کار می کرد، در حالیکه فیدوس پالایشگاه با فشارِ بخار آب، موسوم به« استیم» صدایش در می آمد. در واقع تنها وجه اشتراک فیدوس آبادان، با فیدوس هندوستان نام آن بود.

احمد کعبی فلاحیه

نقل مطلب با ذکر ماخذ آزاد است.