گزارشي از مرمت و آماده سازي باغ موزه نفت كرمان

طلوع دوباره عمارت "باغ آقا"

بی شک امارت کنسولگری کرمان که امید می رود به زودی به باغ موزه صنعت نفت در شرق کشور بدل گردد، زیباترین موزه در میان موزه های صنعت نفت خواهد بود. دروازه بزرگ سفید رنگ، دیوارها و ستون های آجری و سر به فلک کشیده آن، در انتهای کوچه ای بن بست در محله زریسف، ما را به تماشای بهشتی زمینی دعوت می کند. به محظ ورود، درختان پیر، اما تنومند کاج، با شاخ و برگ های رو به آسمان برافراشته، همچون سربازان نظامی، در صفوفی منظم ضمن خوش آمدگویی، ما را به یکی از مسیرهای دلخواه که هر یک با پرچینی از بوته های شمشاد و درختان میوه آراسته شده اند، هدایت می کند.

مسیری را پیش می گیریم که عمارت کهنه سال و فرتوت، در لابه لای کاج ها و در پشت نوارهای آبی رنگ خود را پنهان کرده است. سراپا عریان شده، خود را به دست معماران زمانه سپرده تا زدودنی هایش را بزدایند، سرورویش را صفا دهند تا مگر دوباره قد و بالای جوانیش را از دست روزگار بازستاند. اگرچه چین و چروک های نشسته بر تنش، از سال های مرار آور و خلوت نشینی آن با باد و باران و آفتاب حکایت دارد و پاره های تنش، پراکنده به هر سو، دل هر ببینده را به درد می آورد، اما هر آنچه به جای مانده از  دالان ها و راهروهای تو در توی مزین به کاشی های کنگره ای آبی رنگ تا سقف های گنبدی با گچ کاری حیرت انگیز، شومینه های دیواری با نقشینه های هندسی کم نظیر، پنجره های ارسی و طاقچه هایش و حوض فیروزه ای از شادابی، صفا و زیبایی این عمارت در ایام جوانی و ذوق و خلاقیت سازنده و ساکنان این شاهکار معماری حکایت دارد.

گذری به تاریخچه عمارت

طی تحقیقات جامع به عمل آمده و شواهد و آثار باقی مانده، این محل در گذشته باغی بوده در محله زریسف کرمان. عمارت مذکور در زمان سیدابوالحسن خان بیگلربیگی حاکم کرمان در سال های 1195 الی 1206 هجری قمری یعنی دوران حکومت زندیه ساخته شده است. در کتاب تاریخ وزیری در مورد این باغ می خوانیم: «از ابنیه آن مرحوم (سید ابوالحسن خان بیگلربیگی) میدانی که در جنب جامع گواشیر است، می باشد روزهای شنبه مرد  و زن اجماع و ازدحام نموده خرید و فروش می نمایند. حکام کرمان خلعت دولتی را در آن باغ می پوشند (که در پاورقی آمده مقصود مولف باغ و عمارتی است که بعدها مقر کنسول گری انگلیس شده و فعلا محل اداره شرکت نفت در کرمان می باشد و حقا که از پول حلال ساخته شده است)».

در کتاب "سفرنامه ژنرال سایکس سرپرسی یا ده هزار مایل در ایران"، ترجمه حسین سعادت نوری، چاپ اول، 1363، انتشارات لوحه، تهران 1363، ص 132) نیز آمده است: « در اکتبر سال 1894 من مامور تاسیس کنسول خانه کرمان و بلوچستان شدم. این ماموریت افتخاری بدون حقوق و اعتبار مخارج اولیه آن نیز خیلی کم و معدود بود ولی چون بدینوسیله به مسافرت و سیر و سیاحت می پرداختم، لذا ماموریت جدید را قبول و خوشبختانه خواهر خود (آنا سایکس) را نیز راضی کردم و او را با خود به همراه بردم...»

ژنرال "سایکس مولسورت سرپرسین" از ماموران زبده دولت انگلیس در کرمان بود که در اکتبر سال 1894 میلادی مقارن با سال 1273 یعنی دوران حکومت قاجار در این مکان زندگی می کرد. وی بعدها چندکتاب تحت عنوان خاطرات، مسافرت نامه و ... به رشته تحریر درآورد.

آنچه مسلم است کنسول گری انگلیس در کرمان در سال 1894 میلادی در این مکان شروع به فعالیت کرد. از آنجایی که این کنسول گری ماهیت نظامی داشت کلیه کارکنان آن از ارتش انگلیس بودند. در آن زمان ارتش روسیه هم در منطقه کرمان فعالیت داشت. این که چرا انگلیسی ها این منطقه را برای دایر کردن کنسول خود انتخاب کردند بدين دليل بود که ایالت کرمان دروازه هند محسوب می شد و این موضع برای ارتش انگلیس از اهمیت بسیار برخوردار بود. 

در حال حاضر مالک این بنا شرکت ملی پخش فرآورده های نفتی است و زیر نظر شرکت پخش استان کرمان اداره می شود و مدتی است که مراحل مرمت و بازسازی خود را برای تبدیل شدن به باغ موزه شرق کشور پشت سر می گذراند.

ساختمان کنسول گری کرمان شاهکار معماری ایران

دستاورد بزرگ طرح موزه های صنعت نفت، شناسایی و کشف بناهایی از این دست در سراسر کشور است. بناهایی که می رفت تا مثل دیگر اماکان تاریخی به علت بی توجهی، عدم مسوولیت پذیری و علاقه به آثار باستانی فراموش و یا زیر خروارها خاک پنهان شوند و یا در اثر فرسودگی و تخریب زیاد چیزی جز غبار از آنها به جا نماند. پس از راه اندازی دفتر موزه های صنعت نفت، کارکنان دلسوز و علاقه مند شرکت پخش فرآورده های نفتی کرمان، مسوولان موزه های صنعت نفت را از وجود ساختمانی قدیمی متعلق به شرکت ملی نفت آگاه کردند. مسوولان طی بازدیدهای مکرر، اعزام کارشناسان مرمت میراث فرهنگی و مطالعه و بررسی های لازم، این عمارت را حائز تبدیل شدن به موزه دانستند و در سال 1394 عملیات مرمت و بازسازی بنا زیر نظر کارشناسان سازمان میراث فرهنگی استان کرمان آغاز شد.

معماری به کار رفته در این بنای تاریخی اینگونه است که یک چهارباغ در جلوی این عمارت قرار دارد. طراحی باغ بر مبنای کوشک در وسط، از طراحی چهارباغ در معماری ایرانی الهام گرفته شده است و ساختمانی که در حال حاضر وجود دارد در حاشیه باغ قرار دارد که نشان دهنده این است که کوشکی که در وسط باغ قرار داشته اهمیت ویژه تری داشته.

از مشخصه های این بنا باید به ستون های سنگی جهت نگه داشتن سنگینی طاق ها و تزئینات آجری به کار رفته در پیشانی سکوها اشاره کرد. همانطور که اشاره شد این بنا در دوران زندیه ساخته شده است لذا ویژگی های معماری آن دوره در این عمارت به وضوح به چشم می خورد از جمله حوض خانه ای که با دو طاق کلمبو پوشیده شده و با تزئینات گچبری فضای دلنشینی را فراهم کرده است. سه دری های، ایوان های ستون دار، رخبام ها با کاشی های لعابدار، کلاه فرنگی های موجود بر روی هریک از بام ها، سقف های آسمانه و طاقی شکل از عناصر معماری ارزشمند وشکوهمند ایرانی در این بنا به شمار می روند. عمده مصالح این عمارت خشت خام است ولی طاق ها با آجر پوشیده شده اند. در بنای ستون ها و نما، سنگ و آجر به کار رفته است.   این عمارت که پس از گذشت سال ها در اثر عدم رسیدگی و عوامل جوی دچار تخریب و فرسودگی شده بود هم اکنون به دست توانگران هنرمند ایرانی در حال مرمت و احیا است و در دستور کار صنعت نفت برای ثبت ملی قرار دارد. برای اطلاع از مراحل آماده سازی این پروژه تاریخی گفت و گویی کوتاه با مدیر شرکت پخش فرآورده های نفتی کرمان، جعفر سالاری نسب و رئیس روابط عمومی این شرکت، سمیه باغخانی، انجام دادیم که از نظر شما می گذرد:

منطقه پخش کرمان در فهرست بزرگترین مناطق نفتی کشور

سالاری نسب می گوید: شرکت ملی پخش که اخیر 90 سالگی خود را جشن گرفت از 37 منطقه تشکیل شده است. منطقه کرمان به عنوان یکی از قدیمی ترین مناطق،  9 ناحیه رفسنجان، سیرجان، کرمان، بافق، شهرآور، بم، جیرفت، کهنوج و زرند را شامل می شود. در سه ناحیه کرمان، رفسنجان و سیرجان سه انبار بزرگ وجود دارد که فرآورده های نفتی به وسیله خط لوله از پالایشگاه بندرعباس به آنجا ارسال وذخیره و سپس به استان های سیستان و بلوچستان، تربت حیدریه، سمنان، خراسان رضوی، قسمتی از فارس، یزد و هرمزگان منتقل می شوند. شرکت پخش فعلی زمانی جایگاه سوخت رسانی بوده و فرآورده های نفتی پس از ذخیره در انباری که  همجوار با آن ساخته شده بود، به سیله حلب به مقصد ارسال می شد. البته این انبار تخلیه و به مکان دیگری منتقل شده است و در حال حاضر فقط به عنوان پدافند غیر عامل مورد استفاده قرار می گیرد. مهم ترین فرآورده های این انبار، نفت گاز، نفت سفید، نفت کوره، گاز مایع،  بنزین است.

اهمیت سوق الجیشی کرمان در خاورمیانه

ساختمان کنسول گری در باغی مشهور به "باغ آقا" قرار دارد. این ساختمان آن طور که در سند مالکیتش درج شده در سال 1307به مالکیت شرکت نفت انگلیس و ایران در آمد و از آنجایی که شرکت های پخش نماینده شرکت نفت در استان ها بودند، این مالکیت به شرکت پخش کرمان منتقل شد. البته همانطور که می دانید قدمت باغ بیش از قدمت عمارت و مربوط به دوران زندیه است و بعد در اواخر دوران قاجار توسط انگلیسی ها به عنوان ساختمان کنسول گری مورد استفاده قرار گرفت. علت انتخاب شهر کرمان و باغ آقا هم به اهمیت این منطقه به عنوان شاهراه ارتباطی شرق ایران با هندوستان و پاکستان و خوش آب و هوا بودن باغ باز می گردد.

موزه فرصتی برای احیا و ممانعت از گزند واگذاری

حدود چهار سال پیش، استانداری کرمان به منظور احیا و اخذ مالکیت این بنا اقدام می کند که با مخالفت شرکت ملی پخش مواجه می گردد. پس از راه اندازی دفتر موزه های صنعت نفت فرصتی دست داد تا این اثر تاریخی از گزند واگذاری و تخریب و آسیب بیشتر محفوظ بماند. در همین راستا فاز مطالعاتی آغاز و پس از تهیه شرح خدمات، با مشورت سازمان میراث فرهنگی کرمان، پیمانکار موردنظر انتخاب و کار خود را آغاز نمود.

"پخش و توزیع فرآورده های نفتی" رویکرد باغ موزه شرق کشور

رویکردی که برای این باغ موزه در نظر گرفته شده متناسب با فعالیت هایی است که توسط شرکت پخش منطقه در گذشته انجام می شد. در همین راستا تلاشیم ضمن شناسایی و جمع آوری اشیا و اسناد مرتبط قدیمی و موجود در منطقه، مابقی تجهیزات را از گنجینه موزه های صنعت نفت و دیگر شرکت های نفتی در سطح کشور تامین نماییم.

منازل مسکونی محلی مناسب برای برگزاری امور فرهنگی و تفریحی

بعد از واگذاری مالکیت عمارت به منطقه پخش کرمان، برای استقرار مدیران و خانواده های ایشان سه منزل مسکونی در این باغ ساخته شد. بعد از انقلاب هم منازل مسکونی به 8 منزل توسعه پیدا کرد. در حال حاضر این منازل در اختیار مسوولان ارشد شرکت پخش منطقه و خانواده های ایشان است که با توجه به کاربری جدید تعریف شده برای عمارت و پس از روشن شدن وضعیت ساکنان آن، به نظر می رسد این ساختمان ها می توانند به محلی مناسب برای برگزاری امور فرهنگی و تفریحی تبدیل شوند.   

گزارش پیشرفت کار از زبان رئیس روابط عمومی

ساناز باغخانی در خصوص فعالیت اجرایی پروژه باغ موزه شرق کشور می افزاید: پس از راه اندازی دفتر موزه های صنعت نفت، آقای دکتر نعمت الهی با ذکر این مهم که صنعت نفت باید از داشته های خود مراقبت کند، برای نخستین بار در بهمن ماه سال 1394 از ساختمان کنسول گری کرمان بازدید کرد و این بنا را باتوجه به ارزش تاریخی آن در دستور کار مدیریت موزه ها و مرکز اسناد قرار داد. درهمین راستا فاز مطالعاتی آغاز و شرحی از خدمات قابل ارائه تهیه و پروژه وارد فاز عملیاتی شد. در ابتدای کار مهم ترین دغدغه مسوولان مراقبت از بنا و پیشگیری از فرسودگی و تخریب بیشتر ساختمان بود. لذا بلافاصله فاز اصلی پروژه یعنی مرمت اصولی بنا آغاز شد. از جمله اقدامات مهمی که در این فاز صورت گرفت می توان به برچیدن سقف های آسیب دیده، پی کنی برای شفته ریزی و اجرای پی رواق شمالی عمارت، اجرای بتن، پی چینی به صورت غرفه چینی دیوارهای اطاق شمال غربی، آجر فرش پشت بام با آجر خطایی، تراشیدن اندود گچی فرسوده بدنه ها، سقف ها و طاق ها، برچیدن کف، لوله گذاری برای سیم کشی برق، تلفن و دزدگیر، اجرای کانال زهکش، اجرای کانال تاسیسات، برچیدن درب و پنجره های چوبی وحمل به کارگاه، لایه برداری و تمیزکاری رنگ های روغنی آن، تعمیر و تعویض یراق آلات سنتی وبازسازی قاب شیشه ها، تهیه و نصب پنجره های مشبک چوبی، برچیدن کاشی ها، تمیزکاری و نصب مجدد آنها، ساخت کلاه فرنگی پشت بام، تعمیر و مرمت مقرنس های گچی، تهیه و نصب انواع چراغ ها و... اشاره کرد.

گزارش و گفت و گو از: راحله خالقی