گزارشی از روند احداث "موزه دروازه دولت تهران"

ششمین جايگاه سوخت تهران

موزه می شود

کوچه ای در پس کوچه ای باریک در محله قدیمی تهران، پشت به پشت متروی دروازه دولت، فیات نام گرفته است. نام این کوچه برگرفته از  نمایندگی اصلی خودروي فيات، يا همان شرکت کاوش در سال های دهه 1340 شمسی است كه در انتهای این کوچه قرار داشت.

کمی آن طرف تر در همسایگی تعمیرگاه، پشت دیوارهای مخروبه که حالا نوارهای کنفی آبی رنگ جای آن را گرفته اند، بخش فوقانی بنای جایگاه سوخت رسانی شركت نفت، با نمايي از آجرهای قرمز و کاشی های هفت رنگ و معرق خود نمايي مي كند.

اما اصالت تاریخی این کوچه بن بست، خفته در تو درتوی خیابان های شلوغ انقلاب، در این دو همسایه قدیمی خلاصه نمی شود، ساختمانی دو طبقه نیز به یادگار مانده از دوره پهلوی اول که به زودی میزبان موزه عروسک های ایرانی خواهد شد، در همنشینی همسایگان این کوی و برزن قرار دارد.

بهانه ما اما براي سر زدن به اين محله نقلي، نه آثار به جاي مانده از شركت نمايندگي فيات و نه عروسك خانه ايراني، بلكه بنايي است كه زيبايي پنهانی اش باوجود چهره به هم ريخته و پريشانش، از گوشه گوشه آن، آشكار است.  

جایگاه سوخت رسانی دروازه دولت که دیری نخواهید پایید كه به جرگه موزه های صنعت نفت بپیوندد، با موقعیت جغرافیایی ضلع جنوب غربی تقاطع خیابان های انقلاب و سعدی، ششمین جايگاه سوخت تهران است که در سال 1317 هجری شمسی مقارن با دوره پهلوی اول توسط شركت نفت انگليس و ايران احداث شده است.

کاربری اصلی بنا در زمان استفاده، توزیع فرآورده های نفتی همچون نفت، نفت سفید، بنزین و امشی بود، اما پس از ساخت زير گذر خيابان سعدي به صورت متروكه رها شد و چندي بعد در اختيار شهرداري تهران قرار گرفت.

پس از راه اندازي دفتر موزه هاي صنعت نفت در سال 1392 و به دنبال آن، شروع عمليات شناسايي اماكن و ابنيه هاي قديمي نفتي، اين بناي با ارزش، مورد توجه مسوولان موزه ها قرار گرفت. اين در شرايطي بود كه از اين محل براي نگهداري سطل هاي زباله و ساخت متروي دروازه دولت استفاده مي شد. با تلاش و پیگیری مسوولان موزه ها و شركت ملي پخش فرآورده هاي نفتي و طي رايزني هاي متعدد با مسوولان شهرداري منطقه 12 و نيز شركت بهره برداري راه آهن شهري تهران (مترو) مالكيت اين بنا در اختيار شركت ملي نفت ايران قرار گرفت و مقدمات كار براي بازسازي و تبديل آن به موزه فراهم شد.

اين بناي تاريخي هم اكنون مراحل نهايي را براي موزه شدن سپري مي كند و طي پيش بيني مسوولان ذيربط سال جاري به بهره برداري خواهد رسيد.

از درب ضلع شمالي جايگاه كه وارد مي شويم، فضايي مملو از گرد و غبار، زمين ناهموار و پوشيده از خروارها ماسه و سيمان و كارگران مشغول به كار را مشاهده مي كنيم. صداي ابزارها و دستگاه ها به گوش مي رسد و نوارهاي آبي رنگ ضلع شمال و شرق جایگاه که جای خالی دیوارها را پر کرده اند، از انجام عمليات عمراني و ساخت و سازي جدي در این محل خبر مي دهد.

ساختمان اصلی بنا به علت عملیات مرمت و بازسازی در حال حاضر تخلیه شده و دست اندرکاران موزه با وجود گرمای زياد هوا، آن هم در گرم ترین ماه فصل تابستان، عمليات را از داخل کانکس اداره می کنند.

به کانکسی که مریم اسماعیلی، کارشناس مدیریت موزه ها و مرکز اسناد، به عنوان محل کار از آن استفاده می کند، می رویم. وی از ابتد شاهد و همراه پروژه موزه دروازه دولت بوده و هم اکنون بر کلیه امور مرتبط با این موزه نظارت دارد. از او می خواهیم برای مان توضیح دهد تا به حال چه اتفاقاتی برای جایگاه افتاده و در حال حاضر پروژه احیا و مرمت در چه مرحله ای قرار دارد.

اسماعيلي می گوید: اين جايگاه كه مساحت آن حدود 600 مترمربع است، از ساختمان هاي اداري يا بناي اصلي جايگاه، فروشگاه يا همان شعبه نفت و سرويس هاي بهداشتي و يك سکو تشکیل شده بود که در بازه هاي زماني مشخص، دست خوش تغيير و تحولات متعددي شده است. به طوری که بخش هايي تخريب و يا حتي به آن افزوده شد. از اين رو بناي پمپ بنزين دروازه دولت پس از آن كه توسط كارشناسان ميراث فرهنگي مورد بررسي قرار گرفت، طرح مرمتي آن تهيه و بازسازی آن آغاز شد. هدف اصلی جلوگیری از تخريب، آسيب بیشتر و استحكام بخشي بنا بود.

وی با اشاره به الگوي طراحي بناي اصلي پمپ بنزين افزود: الگوي اين بناها در آن دوره به يك شكل بوده يعني يك حجم متشكل از سه مربع. ساختمان اداري جايگاه از سه اتاقك و يك ورودي اصلي آجري و يك طاق نماي بزرگ تشكيل شده كه در حاشيه هاي آن كاشي هاي معرق و هفت رنگ به كار رفته و بالاي پنجره ها قوسي شكل است كه متاسفانه اين تزئينات در قسمت هايي از بنا تخريب شده است.

به گفته اسماعيلي غالب مصالح استفاده شده در بنا آجر است و بندكشي آن با ملات ماسه بادی و سيمان انجام شده و ديوارهاي داخلي اتاقك ها هم با گچ پوشيده شده است. در همه مراحل مرمت، تلاش شده تا اصالت بنا حفظ شود و بتوان همان حس اوليه را به مخاطب منتقل کرد.

به همین منظور کلیات کار در دو فاز و 79  پروژه تعریف شد که فاز اول آن به پایان رسیده و فاز دوم آن نیز مراحل پایانی خود را طی می کند. البته پیش از آغاز فاز اول به منظور ارتقای کیفی و سرعت کار، نسبت به شناسایی و گردآوری پرونده جایگاه، عکس ها، فیلم ها و دیگر سوابق مستند تاریخی و گفت و گو با اهالی محل، پیشکسوتان صنعت نفت، همچنین نصب تابلوی موزه اقدام شد.

اسماعیلی در پاسخ به اقدامات صورت گرفته در فاز اول این پروژه، گفت: پس از مطالعات انجام شده و آسیب شناسی اولیه از سوی کارشناسان سازمان میراث فرهنگی، در فروردین ماه سال 1395 فاز اول با استناد به شرح خدمات تهیه شده توسط مدیریت موزه ها و مرکز اسناد آغاز شد. همان طور که پیش تر اشاره شد نمای بنای اصلی جایگاه آجری همراه با تزئینات کاشی کاری هفته رنگ و معرق است.

اما با گذشت زمان و به علت عوامل انسانی و جوی بنا دچار فرسودگی، تخریب و آلودگی شده بودند. به طوری که در بعضی از قسمت ها کاشی ها شکسته، ریخته یا رنگ پریده شده و آجرها سیاه و بندهای میان آنها خالی شده بودند. جالب آن که با استناد به تصاوير و اسناد به دست آمده، این جايگاه در قسمت هاي شمال و شرق فاقد ديوار بوده و در دوره هاي زماني مختلف توسط مالكان به وسيله توري هاي فلزي و سپس توسط ديوار از دو سمت كوچه و خيابان محصور مي شود.

لذا از مهم ترین تدابیر مرمتی در فاز اول شناسایی این آسیب ها و ارائه راهکارهای عملی و اجرایی برای رفع آنها بود. جمع آوری کف اتاق های اداری و محوطه، کف سازی مناسب آنها، طراحی و اجرای عایق مناسب، جمع آوری تاسیسات روکار و اجرای تاسیسات مناسب در بنای اصلی و محوطه، حذف اندود رنگ های موجود در نمای اصلی، تمیز کردن سطح آجرها، تعویض آجرهای فرسوده، بندکشی آنها، تثبیت کاشی های موجود و بازسازی بخش های آسیب دیده، طراحی و اجرای درب و پنجره های مناسب، جمع آوری تاسیسات روکار، ایزوگام سقف ها، احیای سرویس بهداشتی، خاکبرداری و جمع آوری تعدادی از باغچه ها از جمله اقدامات صورت گرفته در فاز اول به شمار می رود.

البته در این فاز تعداد سکوها به 6 افزایش کرد که از این تعداد 4 سکو مسیر لوله تا مخزن را در قالب یک ویترین شیشه ای به بازدید کننده نشان می دهند. وی در ادامه به فعالیت های صورت گرفته و یا در حال انجام در فاز دوم اشاره و می گوید: برخی از خدمات مورد اشاره در فاز اول، در این فاز تکمیل و یا رو به پایان هستند از جمله اجرای سیم کشی، تعویض و نصب کلید و پریزهای برق، مرمت و بازسازی بخش های آسیب دیده، نصب کنتور آب، ادامه عملیات ساب زدن بنا، بندکشی و دانه گذاری آجرها، مرمت و بازسازی سازه فلزی سایبان جایگاه، مرمت تانکر لیلاند متعلق به سال 1947 که از شرکت پخش منطقه کرمان به تهران آمد، خرید یک دستگاه فولکس قورباغه ای قرمز رنگ متعلق به سال 1965، یک دستگاه بنز 190 متعلق به سال 1964، انواع تجهیزات وابزارهای مرتبط با موضوع پخش، توزیع و سوخت رسانی نظیر پمپ بنزین، نازل، کیل، پیمانه، انواع کوپن، تمبر، اعلامیه و آگهی با موضوع نفت، چراغ های نفتی، برنامه ریزی و ارائه طرح های اولیه برای چیدمان فضای باز و بسته موزه. منظور از چیدمان باز نمایش تلمبه ها، نازل ها، مخازن موجود محوطه و اتومبیل های مورد اشاره در محوطه بالاست. در چیدمان بسته، کلیه مستندات مرتبط اعم از شی و سند در هریک از اتاقک های بنای اصلی به نمایش درخواهند آمد.

کارشناس موزه های صنعت نفت، ساخت دیوارهای شیشه ای در ضلع های شمالی و شرقی جایگاه، نورپردازی، راه اندازی کافی شاپ، تزئین نمای بیرونی هواکش مترو که در ضلع شرقی جایگاه قرار دارد را از دیگر برنامه های موزه های صنعت نفت بر شمرد که مقدمات اولیه آنها فراهم آمده و به زودی عملیات اجرایی آن آغاز خواهد شد.

اسماعیلی در پایان به استقبال غیر منتظره مردم محلي از احياي اين جايگاه قديمي خبر داد، به طوری که عده ای ضمن مراجعه و نقل خاطراتي از گذشته، اشيايي را نيز براي نمايش، به موزه اهدا كرده اند.

گزارش: راحله خالقي

عكس ها: مسلم عباسي