گزارشي از "موزه كارآموزان آبادان"؛ دومين موزه از طرح موزه هاي صنعت نفت

از نخستين مركز آموزشي

تا دومين موزه نفت

گزارش از مهرداد علمداری

"موزه كارآموزان آبادان" نام دومين موزه از طرح موزه هاي صنعت نفت است كه در محل آموزشگاه حرفه ای آبادان، هم اكنون آخرين مراحل تكميل و آماده سازي را مي گذراند و به زودي گشايش خواهد يافت. گزارش حاضر به پيشينه اين مكان، كه قرار است به موزه نفت تبديل شود و آخرين اقدامات انجام گرفته در اين پروژه مي پردازد.

تاريخ تاسيس آموزشگاه حرفه اي آبادان به سال 1312 خورشيدي (1933 ميلادي) بازمي گردد، يعني زماني كه شركت نفت پارس و انگليس موظف مي شود نيروي مورد نياز خود را غير از مهندسان رده بالا، از نيروي كار در داخل كشور تامين كند.

امين زاده درويش، رئيس موزه كارآموزان آبادان در اين باره مي گويد: "آموزشگاه حرفه ای آبادان نخستين مركز از مجموعه مراكز آموزش قبل از استخدام در صنعت نفت و محصول قرارداد سال 1933 ميان ايران و شركت نفت پارس و انگلیس است. در بند 16 اين قرارداد آمده كه شركت نفت موظف مي شود، آموزش قبل از استخدام راه بياندازد و نيروي انساني ماهر را از داخل كشور تامين كند."

ظاهرا تا قبل از اين تاريخ شركت نفت ترجيح مي داده است زير بار آموزش نيروي متخصص نرود: "يك قشر تحصيل كرده متخصص براي منافع شركت در بلند مدت ايجاد مشكل مي كرد." زاده درويش با تاكيد بر اين نكته مي افزايد: "تجربه هم نشان داد احساس خطر آنها بي مورد نبود، چرا كه در دوره ملي شدن صنعت نفت، بسياري از اعتصابات و شلوغي هادر آبادان، از آموزشگاه حرفه ای يا خوابگاه آنها (موسوم به هاستل)  شروع شد."

به هر صورت پنج الي 6 ماه بعد از قرارداد موسوم به 1933، آموزشگاه حرفه ای در خيابان بهمنشير آبادان (دهداري كنوني) آغاز به كار مي كند. اما نام اوليه اين آموزشگاه و تغييرات آن در طول زمان، از جمله ديگر موضوعات بحث برانگيز است كه زاده درويش با اشاره به اسناد و مداركي كه از گذشته اين آموزشگاه به دست آمده در اين باره مي گويد: "ما از روي نامه ها، اسناد، تابلوها، نقشه ها و ديگر مداركي كه به دست آورده ايم و بايد بگويم كه از جمله اسناد مهمي است كه در پژوهش هاي موزه كارآموزان به دست آمده، 15 نام مختلف را در طول زمان براي اين آموزشگاه پيدا كرده ايم."

شايد ذكر اين تعداد نام براي يك مكان آموزشي اندكي عجيب به نظر برسد، اما زماني كه از مردم محلي، كارآموزاني كه در اين مركز آموزش ديده اند يا اهالي صنعت نفت نام هاي مختلفي را در مورد اين آموزشگاه مي شنويم، در مي يابيم كه اين تعدد اسامي چندان هم عجيب نيست.

به گفته رئيس موزه كارآموزان نخستين نام اين مركز بدون ترديد "اَپرنتيس ترينينگ شاپ" بود كه آن را "كارخانه شاگردان فنی" ترجمه كرده بودند. زاده درويش ديگر اسامي اين موزه را به نام هاي رسمي كه در اسناد رسمي آمده و نام هاي غيررسمي و عاميانه كه در ميان مردم رواج داشته است، تقسيم مي كند. از جمله اين نام ها مي توان به آموزشگاه فني، "آرتيزن اسكول"²، مدرسه كارآموزان، تري شاپ، تري خونه،  مدرسه كارآموزان و ... اشاره كرد.

اما مردم آبادان و كاركنان صنعت نفت، با نام مركز آموزشي ديگري نيز آشنا هستند كه از قضا گاهي با آموزشگاه حرفه اي اشتباه مي شود. زاده درويش در اين مورد چنين توضيح مي دهد: "تكنيكال اسكول³ كه بعدها همان دانشكده نفت شد، مركز آموزشي ديگري است كه در سال 1318، يعني 6 سال بعد از تاسيس آموزشگاه حرفه اي ايجاد مي شود."

اما اين دو مركز تفاوت هايي با هم داشته است: "آموزشگاه، كارگر فني يا كارگر ماهر پرورش می داد و كارآموزان از ميان كساني پذيرفته مي شدند، كه تصديق ششم ابتدايي يا مدرك سال آخر راهنمايي داشتند، يعني در سنين 14 تا 16 سالگي بودند. حال آن كه تكنيكال اسكول از سطح بالاتري برخوردار بود و دانشجويانش را از ميان ديپلمه ها برمي گزيد و به آنها مدركي معادل ليسانس مي داد."

فارغ التحصيلان آموزشگاه به عنوان كارگر فني در نفت استخدام مي شدند، اما اگر مي توانستند همزمان با تحصيل در آموزشگاه فني، ديپلم خود را با شركت در كلاس هاي شبانه يا به هر طريق ديگر دريافت كنند، علاوه بر دريافت مدرك ديپلم، در نفت نيز به عنوان كارمند و نه كارگر استخدام مي شدند.

چنانچه پيشتر اشاره شد كارآموزان آموزشگاه از خوابگاه نيز برخوردار بودند، البته بدون نهار، صبحانه و شام. علاوه بر اينها كارآموزان كمك هزينه نيز دريافت مي كردند. اين كمك هزينه به گفته زاده درويش و بنا به اسناد به دست آمده، در دهه 1340، سال اول 50 تومان، سال دوم 75 تومان و سال سوم 100 تومان در ماه بود. همين طور مقداري وسائل كمك آموزشي، لباس ورزشي و لوازم التحرير.

اما اين كه دوره هاي آموزشگاه حرفه ای به چه صورت بوده و چه كلاس هايي در آن تدريس مي شده است، موضوعي است كه روايات مختلفي از آن مي شود، بويژه اين كه آموزشگاه در طول زمان نيز تحولات زيادي را از سر گذرانده است. اما آنچه بر آن اتفاق نظر است و به گفته زاده درويش اسناد به دست آمده نيز آن را تاييد مي كند، اين است كه كلاس هاي آموزشگاه ، به دو دوره آموزشگاهی و آموزش در حین کار تقسيم مي شده است.

رئيس موزه كارآموزان چنين توضيح مي دهد: "دوره آموزشگاهی سه سال بود. سال اول شامل دوره عمومي بود كه در آن كليه مهارت هاي پايه، مانند فلزكاري، سوهان كاري، نجاري و ... آموزش داده مي شد. سال دوم آموزش ها تخصصي تر مي شد. يك مقدار برق، يك مقدار تراش كاري، يك مقدار لوله كشي، و... وقتي كارآموزان به سال سوم مي رسيدند، توانايي آنها در حوزه هاي مختلف مشخص مي شد، مثلا معلوم مي شد چه كسي مكانيك است، چه كسي در برق مهارت دارد، چه كسي در ابزار دقيق و واحدهاي پالايشگاهي و ... لازم به ذکر است که درکنار کارگاه های عملی کلاس های تئوری نیز در محل کلاس های آموزشگاه معروف به هاستل برگزار می شد."

بعد از سال سوم، نوبت به دوره دو ساله آموزش در حین کارمي رسيد. در اين دوره كارآموزان با توجه با استعداديابي كه انجام شده بود و بر اساس نيازهاي صنعت نفت، در مراكز كاري شركت، تقسيم مي شدند. البته در تمامي اين مراحل كارآموزان بايد شايستگي هاي اخلاقي و فني خود را اثبات مي كردند.

از زاده درويش در مورد مربيان اين آموزشگاه مي پرسيم و اين كه اطلاعات در اين زمينه تا چه اندازه است. او مي گويد: "تا آنجا كه از نقل قول هاي شفاهي و اسنادي كه جمع آوري شده برمي آيد، مربيان هم از داخل و هم از خارج از كشور تامين مي شد. مثلا نامه هايي پيدا كرده ايم دنبال نجار مي گشتند، يا مثلا ذكر شده كه در فلان رشته در آبادان، مربي يافت نشده و درخواست تامين مربي از ساير شهرها داده شده است، حتي در مواردي شركت از شعب واشنگتن و لندن درخواست مربي مي كرد. به عبارتي در صورت وجود، اولويت استخدام از افراد بومي، بعد ايراني و در صورت نبود از كشورهاي ديگر بود."

اما شايد سوالي كه خيلي از علاقه مندان مايل باشند پاسخ آن را بشنوند اين است كه چرا آموزشگاه تعطيل مي شود. زاده درويش مي گويد: "واقعيت اين است كه تصميم براي تعطيلي آموزشگاه قبل از انقلاب و در سال 1356 گرفته شد و دليل آن هم اين بود كه اين نوع آموزش قبل از استخدام علي رغم همه امتيازاتي كه براي تامين نيروي ماهر در صنعت نفت داشت، پرهزينه بود و از طرف ديگر مراكز آموزشي در خارج از نفت به سرعت توسعه يافته بود."

وي در توضيح بيشتر اين مسئله مي افزايد: "زماني كه آموزشگاه راه اندازي شد، يعني اوايل دهه 1310 خورشيدي، نيروي تحصيل كرده و آموزش ديده كه بتواند در صنعت نفت مشغول به كار شود، خيلي بندرت يافت مي شد و از اين لحاظ صنعت مجبور بود خود نسبت به تربيت نيروي مورد نياز اقدام كند، اما در دهه پنجاه ديگر دوره هاي نظري زيادي راه افتاده بود، ديپلمه هاي رياضي و طبيعي داشتيم، از طرفي ديگر هنرستان هاي آموزش و پرورش ديپلمه هاي فني تربيت مي كردند."

اين در حالي بود كه اسناد و مدارك به دست آمده از آموزشگاه نيز حكايت از اين دارد كه در دهه 1350 هزينه سرانه هر كارآموز در سال به 375 دلار بالغ مي شده است و با توجه به اشتغال به تحصيل حدودا 120 كارآموز، به مبلغ 45000 دلار مي رسيم كه حتي با قيمت دلار در همان زمان هم مبلغ قابل ملاحظه اي مي شد.

علاوه بر اينها زاده درويش به دلايل ديگري اشاره مي كند، از جمله اين كه ساختمان آموزشگاه كه متعلق به سال 1312 بود، قديمي شده و نياز به بازسازي داشت؛ خوابگاه كه در فاصله حدودا 500 متري در آن سوي خيابان بهمنشير قرار داشت، با توجه به شلوغ شدن اين خيابان، رفت و آمد را براي كارآموزان مخاطره آميز ساخته بود و ..

به هر حال در جمع بندي هايي كه به عمل مي آيد دست اندركاران آموزش نفت به اين نتيجه مي رسند كه يا بايد ساختماني جديد در چهار طبقه ساخته شود كه همه بخش هاي آموزشگاه در آن تجميع شود و به عبارتي  با هزينه اي گزاف مركز ارتقا يابد، يا پذيرش كارآموز در آن متوقف شود.

رئيس موزه كارآموزان مي گويد: "نهايتا به اين نتيجه مي رسند كه تعطيلي آموزشگاه مقرون به صرفه تر است و قرار مي شود كه از سال 1356 كارآموز نگيرند.اين اتفاق هم مي افتد، اما بعد اعتصابات صنعت نفت پيش مي آيد و به دنبال آن پبروزي انقلاب اسلامي و در شرايطي كه جو كارگري غالب است، با نامه نگاري ها و پيگيري هاي مداوم قرار مي شود آموزشگاه مجددا از سال 1359 كارآموز بگيرد."

اين در شرايطي است كه از 31 شهريور 1359، جنگ آغاز مي شود و نه تنها آموزشگاه، بلكه شهر آبادان تعطيل مي شود. از اين دوره نيز دست اندركاران بازسازي و مرمت آموزشگاه اسناد مختلفي به دست آورده اند؛ از جمله اين كه ماشين هاي تراشكاري به سپاه فارس در شيرازمنتقل مي شود، هر چند دوباره در سال 1363 اين دستگاه ها به آموزشگاه برمي گردد.

جنگ كه تمام مي شود اولين دوره آموزشگاه با پذيرش كارآموز ازبین فرزندان شهدا و ايثارگران دوباره شروع به كار مي كند. آموزشگاه از سال 1368 تا 1379 به كارش ادامه مي دهد، اما مجددا دلايلي از جمله قطع زنجيره كارآموز، كه پذيرش از اين مركز در نفت را زير سوال برده بود، هزينه بالا و بالاخره وجود نيروهاي متخصص در بيرون از نفت، علي رغم امتيازات اين شيوه آموزش فعاليت آن را متوقف مي كند.

البته از اين پس دوره كوتاه مدت آموزش در حين كارو برنامه هايي مثل نمايشگاه دفاع مقدس در اين مكان برگزار مي شود و حدودا از سال هاي 1382 و 1383 كاملا تعطيل مي شود.

به عبارتي امتيازهاي آموزش پيش از استخدام، نظير عمقي و دروني بودن اين آموزش ها، تربيت نيروهايي كه از همان سنين پايين با صنعت و مقتضيات آن آشنا مي شوند و اطمينان صنعت نفت از تامين نيروي مورد نياز در آينده، در مقابل معايبي چون هزينه بالا، ريزش بالاي اين نوع آموزش كه سبب مي شد بسياري از كساني كه آموزش ديده اند، در مقاطعي جذب سازمان ها و مجموعه هاي ديگر شوند و .. شكست مي خورد و به تعطيلي اين مركز مي انجامد.

اما توضيحات زاده درويش نيز در مورد موزه اي كه قرار است به عنوان دومين موزه از طرح موزه هاي نفت در مجموعه آموزشگاه حرفه اي راه اندازي شود، شنيدني است: "موزه كارآموزان با محوريت آموزش راه اندازي مي شود و در مجموع تلاش شده تا فضاي كار آموزشگاه زنده سازي شود."

به گفته وي فضاي نمايشي سه يخش مجزا دارد. نخست بخش اداري كه شامل هشت اتاق است. دوم، فضاي محوطه موزه و بالاخره سوله اصلي يا همان كارگاه هاي آموزشي. اين در واقع تقسيم بندي كالبدي موزه است.

از مجموعه اداري قديم، سه اتاق همچنان كاركرد اداري و پنج اتاق ديگر كاركرد نمايشي دارند.در اتاق هاي پنج گانه، دو اتاق اول با 6 خط زماني موضوع تاريخچه نفت را در جهان و ايران، ترسيم مي كنند. زاده درويش هدف از اين بخش را آشتي دادن مردم با تاريخ نفت و يادآوري اهميت اين ماده حياتي در 150 سال گذشته عنوان مي كند.

همچنين ارتباط وقايع مهم جهان با نفت در اين 6 خط زماني ترسيم شده كه همگي در دو اتاق اول و دوم به نمايش گذاشته شدهاست. اتاق سوم به نوعي قصه آموزش در نفت، چه خارج و چه در داخل كشور و در صنعت نفت ايران است.

اتاق چهارم اتاق اختصاصي كارآموزاني است كه در اين مركز آموزش ديده اند و در آن تابلويي بزرگ شامل 1100 عكس از پرونده هاي كارآموزان به نمايش گذاشته شده است. اتاق پنجم كه اتاق مديران بوده، تجهيزات آنها و همين طور يك كتابخانه خيلي بزرگ كتب فارسي و لاتين كه از آموزشگاه به دست آمده، بعلاوه مجموعه اي از ويترين ها و تابلوها، اطلاعات مرتبط با مربيان و ساختار سيستم اداري در اين بخش به نمايش گذاشته شده است.

بعد از اين كه روايت در پنج اتاق تمام شد، بازديد كنندگان به محوطه بيروني وارد مي شوند و ازچند ساختار نمايشي در حياط مجموعه، كه از جمله آنها مي توان به تابلوي نشان دهنده تنوع اسامي اين مركزدر دوره هاي مختلف اشاره كرد، ديدن مي كنند و سپس وارد بخش سوم يا همان كارگاه مي شوند.

اما بخش سوم، همان بخش اصلي موزه است. در بازسازي اين بخش، بر خلاف اتاق هاي پنج گانه كه دكوراسيون هايي اضافه شده، تمام تلاش در حفظ اصالت مجموعه بوده است. به عبارتي سعي شده تا همان حال و هواي نوستالژيك و اوليه مجموعه حفظ شود. حتي اگر چيزي اضافه شده يا كار معماري و طراحي انجام گرفته، خنثي و ممذوج و محلول در فضا است و تلاش شده تا به چشم نيايد. حتي ويترين ها و كمترين تاثير را بر اطراف خود دارد.

زاده درويش مي گويد: "با حفظ اصالت اين بخش تلاش كرده ايم تا خاطرات كارآموزاني كه در اين مجموعه دوره هاي آموزشي را گذرانده اند، زنده شود، بويژه اين كه كارآموزان سابق اين مركز زماني كه از اين مجموعه ديدن مي كنند، اظهار مي دارند كه اين بخش براي آنها خاطرات زيادي را تداعي مي كند. حتي زيرنويس ها با پايه هايي به صورت هشتی شکل در جاي خودشان قرار گرفته كه تداعي كننده نگهدارنده های دستور کاری است که استادكارها روي ميز كارآموزان قرار مي دادند."

يكي ديگر از ويژگي هاي اين مجموعه افزايش تعداد ابزارها و دستگاه ها نسبت به زمان واقعي آنها است؛ چرا كه مثلا چنانچه در بخش كارگاه تراشكاري پنج دستگاه داشتيم، اما از آنجا كه دستگاه هااستفاده شده در طول زمان در اين قسمت گردآوري شده، تعداد دستگاه ها و ماشين هاي به نمايش گذاشته شده، اكنون بيشتر است.

رئيس موزه كارآموزان آبادان احتمال مي دهد كه هنوز خاطرات، اسناد و مدارك بيشتري در مورد اين نخستين مركز آموزشي بعد از استخدام صنعت نفت، نزد بسياري از كساني كه به نحوي با اين مجموعه همكاري داشته اند، وجود داشته باشد و اميدوار است با راه افتادن اين موزه، افراد بيشتري اسناد خود را به موزه اهدا كنند و به بازگويي خاطرات و ناگفته هاي شان بپردازند.

زاده درويش در پايان در پاسخ به سوالي در مورد زمان افتتاح موزه كارآموزان با اشاره به اين كه تقريبا 90 درصد كارهاي مربوط با راه اندازي اين موزه انجام شده و در حال حاضر تنها جزييات و زيره كاري ها مانده است، اظهار اميدواري مي كند كه موزه در آينده نزديك و قبل از پايان سال جاري افتتاح شود.

1-Apprentice training shop
2-Artisan school
3-Technical School