آشنایی با فعالیت های مرکز اسناد صنعت نفت ایران

بر اساس قوانین مصوب مجلسین  شورای ملی و سنا در سال 1348 خورشیدی، كليه دستگاه‌ها و وزاتخانه‌ها به حفظ و نگهداري اسناد مهم و ارزشمند موظف شدند؛ در این راستا، «شركت ملي نفت ايران» نيز طي بخشنامه 15 بهمن 1348، استفاده از دستگاه ميكروفيلم در بايگاني راكد و جمع‌آوري و تمركز پرونده‌هاي راكد را الزامی داشت و كليه ادارات و دواير تحت نظارت خود را موظف کرد كه چون هنوز قانوني برای جايگزيني ميكروفيلم به جاي اصل اسناد در مراجع قانوني مصوب نشده و به مورد اجرا نرسيده است، مي‌بايست اصل اسناد حفظ شود و نیز اعلام کرد که محو اوراق و اسناد شركت ملي نفت به دليل مرور زمان، غيرقانوني است.

در سال 1351، هيئت‌مديره شركت ملي نفت، تشكيل كميسيوني را با عنوان «تنظيم آیين‌نامه تشخيص اوراق زايد و ترتيب امحای آنها» مورد تصويب قرار داد. اعضای اين كميسيون از نمايندگان واحدهاي مختلف شركت، به منظور بررسي موضوع و وضع مقررات انتخاب شدند. اين كميسيون بعدها زیر عنوان «ارزشيابي و تشخيص اسناد و اوراق زايد و قابل امحا» تغيير نام پيدا كرد و در جلسه 9 دي 1351، بر عملی‌شدن این دو دستور تأكيد کرد:

1- امحای اوراق و اسناد مربوط به دعاوي له يا عليه شركت ملي نفت ايران و شركت‌هاي فرعي و وابسته و واحدهاي تابعه آن شركت‌ها، قبل از صدور احكام نهايي از مراجع صلاحيتدار و اجراي كامل آن احكام و تسويه حساب قطعي ممنوع است.

2- امحای اوراق و اسناد راكد به هر حال موكول است به حصول اطمينان كميسيون از اينكه اوراق و اسناد مزبور فاقد هر گونه ارزش اداري، مالي، اقتصادي، سياسي، فرهنگي و تاريخي مي‌باشد.

در سال 1375 و در اجراي بند (ز) ماده 35 اساسنامه شركت ملي نفت ايران دستورالعملي با عنوان «ارزشيابي اسناد و مدارك» تصويب گردید و در پي آن، روش اجرايي اين دستورالعمل نيز ابلاغ شد. در مقدمه اين دستورالعمل چنين آمده است: «به منظور جلوگيري از تراكم تدريجي اسناد و مدارك، پرونده‌ها، اوراق زاید و راكد، استفاده بهينه از فضاي اداري و همچنين، صرفه‌جویي در تخصيص جا و مكان و ... اين دستورالعمل تصويب و كميسيوني متشكل از نمايندگان مطلع و تام‌الاختيار شركت‌ها، مديريت‌ها، واحدهاي ستادي مستقل شامل امور حقوقي، بازرسي، حسابرسي داخلي، دبيرخانه و حراست تعيين و معرفي مي‌گردد تا اهداف ذكر شده را به مرحله اجرا درآورند.»

اما موضوع بسيار مهمي كه تا همين اواخر مغفول مانده بود، عدم وجود تشكيلاتي در سطح وزارت نفت بود كه اسناد و مدارك را نه از ديدگاه امحا و يا اداري، بلكه از منظر تاريخي، فرهنگي، اجتماعي و سياسي بنگرد؛ چه بسا به دليل فقدان چنين تشكيلاتي در سال‌های گذشته، اسناد مهمي كه در ابتدا با نگاهي سطحي و غيركارشناسانه، بی‌ارزش و زاید تلقي می‌شد، در چرخه امحا قرار گرفته و به کارخانه‌های خميرسازی كاغذ سپرده شده بود.

از اين رو، به موازات دستور وزير محترم نفت در سال 1392، در خصوص راه‌اندازي موزه‌هاي صنعت نفت، خوشبختانه اسناد صنعت نفت نیز مورد توجه قرار گرفت و اکنون با بهره‌گيري از تجارب مديران، كارشناسان و صاحبنظران حوزه اسناد كشور، در حال گردآوري، ساماندهي، بازيابي و احیای اسناد در سطح وزارت نفت و شركت‌هاي اصلي و فرعي می‌باشد.

قدمت، تك‌نسخه بودن و داشتن اطلاعات تاريخي و یا ارائه مطالبی درباره رویدادهای مهم از جمله ویژگی‌هاي اسنادی است که در گنجينه موزه‌ها و اسناد صنعت نفت ایران نگهداري می‌شود؛ اسناد و مدارك مكتوب و نوشتاري همچون قراردادها، مقاوله‌نامه‌ها، تفاهم‌نامه‌ها و مانند آن، اسناد مربوط به مقامات و کارمندان ارشد صنعت نفت (مانند عزل و نصب‌ها، ارتقا، دستورات خاص و ...)، اسناد و مكاتبات حاوی تصميمات مهم و تاريخی، مكاتبات متقابل با ساير وزارتخانه‌ها و دیگر نهادهاي داخلی و خارجی، سربرگ‌هاي دوره‌های مختلف، نقشه‌ها، مهرها، نمودارهاي فنی و سازماني و مانند آن، اسناد مالي و اسناد تأييدشده پروژه‌هاي صنعت نفت، كتاب‌های حوزه مطالعات تاریخی نفت و گاز، نشريات قديمي نفت، عكس‌ها، فيلم‌ها، گزارش‌های خبري صنعت نفت و تابلوها و آثار هنري مرتبط با صنعت نفت، در گروه منابع سندی و تاریخی مورد نظر مرکز اسناد صنعت نفت ایران قرار دارد.

احتمالاً اسناد صنعت نفت در سه مقطع تاريخي امحا و يا از دسترس خارج شده است:

1- در زمان ملي‌شدن صنعت نفت و خروج انگليسي‌ها از کشور که اسناد مهم نفتي توسط آنان تاراج شد.

2- در پي پيروزي انقلاب اسلامي (1357 خورشیدی)، اسناد نفتي مهمی در اختیار اعضای كنسرسيوم بود که به نظر می‌رسد توسط آنان از کشور خارج شده است. همچنین، بسياري از اسناد در جريان اغتشاش‌ها و اعتصاب‌های روزهاي پيش از پيروزي انقلاب، امحا گردید.

3- با وقوع جنگ تحميلي و قرار گرفتن مناطق نفت‌خیز جنوب در معرض بمباران و تخریب، بسیاری از اسناد نیز از بین رفت.

در این میان، با توجه به دستور وزیر محترم نفت، مبنی بر ایجاد موزه‌ها و گردآوری اسناد صنعت نفت، مأموريت و رسالت این مركز، بازیابی، استخراج و ابلاغ شاخصه‌هاي ابقا و يا امحای اسناد در مجموعه صنعت نفت، گردآوري، طبقه‌بندي، احيا و ترميم اسناد نفت و سپس، آماده‌سازي آنها جهت انجام پژوهش‌هاي تاريخي، اجتماعي، سياسي و اقتصادي توسط نويسندگان، پژوهشگران و علاقمندان این حوزه، همکاری با كميسيون‌هاي ارزشيابي اسناد نفت در سطح وزارتخانه و 4 شركت اصلي و شركت‌هاي تابعه به منظور شناسایی اسناد ابقایی و یا امحایی و سرانجام، با در نظر گرفتن شرايط فني و شاخصه‌هاي علمي، تدوين مقررات تكميلي جهت ايجاد آرشيوهاي جاري و راكد در مجموعه صنعت نفت می‌باشد.

با این توصیف، مرکز اسناد به عنوان عضوی مهم از خانواده بزرگ صنعت نفت، پاسدار و نگاهبان هویت، تجربه و در بیان دقیق‌تر، تاریخ صنعت نفت ایران می‌باشد؛ آن‌گونه که اکنون بخشي از مجموعه‌های ارزشمند اسنادی و موزه‌ای - توسط پیشگسوتان این صنعت و يا مراكز اداري و آرشيوي- به مأمن و جایگاه اصلی آن، یعنی گنجينه موزه‌ها و اسناد نفت سپرده شده است.

اين مركز داراي 6 بخش مهم مي‌باشد:

الف- اسناد (گنجينه اسناد مكتوب)

در اين بخش، اسناد و مدارك مكتوب صنعت نفت كه از منابع مختلف گردآوري شده است، آرشيو و نگهداري مي‌شود. با توجه به بندهاي 2 و 3 بخشنامه مقام عالي وزارت به شماره 189944-1/28 مورخ 26/4/1393 و نامه شماره 43/505537 مورخ 27/1/1393 معاون وزير و مديرعامل شركت ملي نفت ايران مبني بر همكاري‌هاي مستمر كليه واحدهاي تابعه با مسئولان و كارشناسان موزه‌ها و مركز اسناد صنعت نفت به منظور گردآوري اشيا و اسناد، تا كنون (مهر 1394) همكاران مركز اسناد پيگيري‌هاي مكرري به منظور برگزاري نشست‌ها و جلسات شناسايي و بازديد از اسناد ارزشمند بخش‌هاي مختلف صنعت نفت اعم از مكاتبه با مديريت شركت ملي مناطق نفت‌خيز جنوب، اداره كل حراست وزارت نفت، شركت مديريت اكتشاف، شركت ملي گاز ايران، شركت ملي پالايش و پخش فرآورده‌هاي نفتي ايران، شركت ملي صنايع پتروشيمي ايران و شركت نفت فلات قاره ايران و دفتر وزارتي انجام گرفته است.

اين اسناد پس از شناسايي، گردآوري و ثبت در دفتر امين اسناد توسط كارشناسان اين بخش، در گنجينه آرشيو شده، سپس در اختيار بخش مرمت قرار مي‌گيرد تا پس از بررسي‌هاي لازم، آسيب‌شناسي و مرمت شوند.

ب- بخش مرمت آسيب‌شناسي

بی‌تردید، بخش مهمی از این اسناد (در همه انواع خود؛ دیداری - شنیداری و ...)، به دلایل مختلفی از جمله قدمت و شرایط نامناسب نگهداري و آلودگی‌های محیطی (دما، رطوبت، نور، گازهای آلاینده و ...) در معرض آسیب قرار گرفته است، بنابراین، واحد آسیب‌شناسی و مرمت از مهم‌ترین بخش‌های زیرمجموعه مرکز اسناد به شمار می‌آید. کارشناسان مجرب این بخش با انجام آسیب‌شناسی، ضدعفونی و گردگیری، شرایط حفاظت و نگهداری از اسناد را مهیا می‌کنند. اکنون، با معرفی اجمالی این بخش بیشتر آشنا می‌شویم.

به‌طور کلی، مرمت اسناد کاغذی، به مجموعه عملیاتی اطلاق می‌شود که با هدف کاهش فرسودگی اثر و در نهایت، پایداری بلندمدت آن بینجامد. اعمال روش‌های علمی و اصول درمان، مرمت، استحکام‌بخشی و سرانجام، نگهداری صحیح سند، در حفاظت بلندمدت آن مؤثر خواهد بود. بخشی از این مراحل شامل درمان، مرمت و استحکام‌بخشی، صرفاً توسط حفاظتگران آثار کاغذی - که در واقع شاخص‌ترین و اجرایی‌ترین امر حفاظتی این آثار را دربر می‌گیرد- با رعایت اصول صحیح انبارکردن، حمل‌ونقل و جابه‌جایی آثار و ایمن‌سازی محیط صورت می‌پذیرد و در نهایت، نحوه صحیح نمایش این آثار توسط جمعداران اموال فرهنگی، موزه‌داران، کتابداران، مسئولان آرشیوها و... به سهولت ممکن خواهد شد.

از آنجا که اسناد و مدارک این مرکز دارای قدمت طولانی و از میراث ماندگار تاریخی است و دچار آسیب‌های شدید فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک شده است، می‌بایست به سرعت با اقداماتی همچون ضدعفونی و گردگيري، حذف اسیدیته، ترمیم و ساپورت، مقاومت کاغذ افزایش یابد. پس، در این مرحله، می‌توان اسناد و مدارک مذکور را از نظر نوع آسیب و قدمت به این ترتیب در الویت ترمیم قرار داد:

1- ضدعفونی آثار آلوده

2- آثاری که نیاز مبرم به گردگیری و اسیدزدایی دارد

3- استحکام‌بخشی اسناد به دلایل آسیب‌های بیرونی و درونی اسناد

4- سمپاشی محیط قبل از چيدمان اسناد در آرشيو

به‌طور کلی آسیب‌شناسی و مرمت به سه بخش عمده تقسیم می‌شود:

1- بخش ضدعفونی و تنظیف: این بخش، وظیفه پاکسازی اسناد و کتب از آلودگی‌ها و سترون‌کردن آنها را به عهده دارد که در واقع، می‌توان همان مرحله حفظ بهداشت در علوم پزشکی را برای آن در نظر گرفت. عمل پاکسازی قسمت‌های آسیب‌دیده و رفع عوامل بیماری‌زا در اسناد و نیز تا حد زیادی، واکسیناسیون در برابر عوامل آلاینده بعدی در این بخش انجام می‌گیرد. در مواردی نیز حتی پس از انجام مراحل ضدعفونی، اسناد آسیب‌دیده می‌بایست پس از سترون‌شدن، مدتی را در اتاق‌های قرنطینه قرار گیرند تا موادی که به منظور ضدعفونی و آفت‌زدایی بدان آغشته شده‌اند، از درون آنها خارج شود. همچنین، طی بازدیدهایی که از مخازن اسناد و کتب توسط کارشناسان آسیب‌شناسی به عمل می‌آید، اسناد آسیب‌دیده و بیمار جداسازی می‌شود و عمل قرنطینه در مورد آنها نیز صورت می‌گیرد تا بدین‌ترتیب، بیماری به سایر اسناد و کتب سرایت نکند.

اگر اقداماتی که برای حفاظت و نگهداری اسناد صورت می‌گیرد کافی و مداوم نباشد، احتمال بروز آلودگی‌‎های مختلف از جمله عوامل بیولوژیکی بر روی سند بسیار است. بنابراین، می‌بایست روش‌های صحیح و بی‌خطر برای نیل به اهداف حفاظتی دنبال شود. یکی از عملیات ضروری بر روی اسنادی که حائز اهمیت شناخته شده‌اند و بنابراین بایستی در آرشیو نگهداری شوند، تنظیف و ضدعفونی است.

برای جلوگیری از انتقال آلودگی‌هایی که احتمالاً هر سند با خود به همراه دارد، قبل از ورود می‌بایست آن را برطرف کرد و سپس، مجوز ورود به آرشیو را صادر نمود و نیز اسنادی که از قبل در آرشیو نگهداری می‌شدند، به ترتیب باید مورد تنظیف و ضدعفونی قرار گیرند و پس از پاکسازی محل قرارگیری آنها، دوباره به آرشیو برگردانده شوند.

2- آزمایشگاه تخصصی آسیب‌شناسی و اصلاح اسناد: زوال و فساد کاغذی که برای نگارش و چاپ در طی چند قرن گذشته به کار رفته است، امری کاملاً بدیهی می‌باشد. در موارد خاصی دیده شده است که کاغذ کتاب‌ها و اسنادی که هنوز مدت طولانی از عمرشان نگذشته نیز به زردی گراییده و شکننده شده است؛ این تغییرات به دلیل ترکیبات شیمیایی کاغذ و مرکب مصرفی صورت می‌گیرد و تا حد زیادی نیز زاییده شرایط نامطلوب مخازن و گنجینه‌هاست، زیرا در محیط زندگی انسان، آفت‌های متعددی وجود دارد که آن قسمت از اندیشه بشر را که بر روی اوراق متشکل از مواد گیاهی و یا حیوانی نقش بسته است، از بین می‌برند. بنابراین، نگهداری اسناد نه‌تنها مستلزم ایجاد شرایط مطلوب در محیط است، بلکه انجام روش‌های حفاظتی خاص نیز امری ضروری محسوب می‌گردد.

برای نیل به این هدف، واحد تخصصی ویژه‌ای که وظیفه کنترل و نظارت بر نگهداری اسناد در مخازن و نیز رفع آسیب‌های وارده را بر عهده دارد و تا حد امکان، با اعمال روش‌هایی، از آسیب‌های احتمالی آینده پیشگیری می‌کند، در مرکز اسناد صنعت نفت مستقر گردیده است.

با این توصیف، پس از انجام عمل ضدعفونی، اسناد به آزمایشگاه آسیب‌شناسی منتقل می‌شود تا کلیه عوامل بیولوژیکی و شیمیایی مخرب مورد بررسی قرار گیرد و تا حد امکان برطرف گردد - البته، در مواردی که به نمونه آلاینده نیاز باشد، قبل از ضدعفونی، عمل نمونه‌برداری و کشت انجام می‌شود. در واقع، این بخش، وظیفه تشخیص آسیب‌های وارده به اسناد از طریق مطالعه و پژوهش بر روی عوامل تأثیرگذار و نظارت بر روش نگهداری آنها را به عهده دارد.

عوامل بیولوژیکی شامل انواع قارچ‌ها، باکتری‌ها، حشرات و عوامل شیمیایی همچون مرمت‌های غیراصولی که بر روی اسناد اعمال شده است، لکه‌های ناشی از مواد مختلف بر روی اسناد و نیز تغییر ساختار شیمیایی کاغذ در اثر اسیدی‌شدن، از جمله مواردی است که در آزمایشگاه آسیب‌شناسی مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرد و نسبت به برطرف‌کردن آن اقداماتی صورت می‌گیرد.

بازدیدهای ادواری از مخازن آرشیو و کنترل آلودگی اسناد و کتب در حیطه وظایف کارشناسان این آزمایشگاه می‌گنجد.

3- مرمت فیزیکی: آسیب‌هایی که بر اسناد و مدارک وارد می‌شود، درونی و یا بیرونی است. آسیب‌های درونی به دلیل استفاده از خمیرهای مکانیکی است که از قرن 18 میلادی به بعد در ساخت کاغذ به کار برده شد؛ در این شرایط، کاغذ به سرعت دچار سستی و تردی می‌شود و به مرور با ایجاد شکاف‌هایی در میان تار و پود الیاف و از بین رفتن آهار اصلی کاغذ، افزایش آهار و حذف ضایعات اسیدی و استحکام‌بخشی دوباره آن شرورت می‌یابد. آسیب‌های بیرونی (شرایط محیطی) وارده بر اسناد و مدارک باعث ایجاد پارگی، پوسیدگی و... می‌گردد. در بخش مرمت فیزیکی با استفاده از کاغذهای تیشو در گرم‌ها و مقادیر مختلف و چسب سلولزی، ساپورت و ترمیم می‌شود.

با این توصیف، آسوده‌خاطریم که تاریخ مستند صنعت نفت ایران، در کمال امنیت و با رعایت استانداردهای آسیب‌شناسی و مرمت، در این مرکز محفوظ و آرشیو می‌گردد.

پ- بخش ديداري و شنيداري

در این بخش، اسناد تصویری، همچون فیلم، عکس، اسلاید، نگاتیو، کنتاکت و... آرشیو شده است. طی مدت شكل‌گيري موزه‌ها و مركز اسناد صنعت نفت، شمار ارزشمندي از عکس‌ها همراه با نسخه‌هاي دیجیتال آن، فایل‌هايي از اسلاید، نگاتیو و کنتاکت، نوار کاست، انواعي از فیلم‌هاي حلقه‌ای، VHS و یومانیک، CD و.. توسط كارشناسان اسناد در اين بخش شناسايي، گردآوري، ساماندهی و آرشیو شده است.

البته، مسئولان و كارشناسان مركز اسناد همچنان در جهت شناسايي مجموعه فيلم‌ها، عكس‌ها و ساير اقلام صوتي و تصويري، با شركت‌ها و ادارات تابعه وزارت نفت درحال مكاتبه و شناسايي آرشيوهاي مرتبط هستند.

ت- نشريات و كتابخانه

كتب و نشريات مرتبط با تاريخ نفت نيز از اسناد و مدارك مهمي است كه بخشي از مركز اسناد را به خود اختصاص داده است. در اين بخش، مجموعه‌اي از كتب غالباً تاريخي نفت آرشيو شده است و همچنين، مجموعه‌اي از نشريات قديمي كه در داخل شركت ملي نفت ايران چاپ مي‌شد و اطلاعات ارزشمندي از گزارش‌ها و وقايع اجتماعي، فرهنگي، اقتصادي و صنعتي نفت را دربر دارد.

مسئولان مركز اسناد و كارشناسان اين بخش، همواره به منظور هرچه كامل‌تر شدن منابع كتابخانه‌اي جهت سهولت دسترسي پژوهشگران به منابع تحقيقي و نيز غناي هرچه بيشتر آرشيو نشريات به عنوان بخش مهمي از اسناد تاريخ صنعت نفت، تلاش مستمري در شناسايي و گردآوري اين منابع مبذول مي‌دارند.

ث- تاريخ شفاهي

ضبط و ثبت خاطرات شخصیت‌ها، مدیران ارشد، کارکنان و کارگران نفتی، استخراج هر داده و نوشته‌ای از افراد مؤثر در جريان‌هاي تاریخ صنعت نفت که در منابع درج شده است، مهم‌ترین وظیفه این بخش از مرکز اسناد صنعت نفت مي‌باشد. طی مدت شكل‌گيري موزه‌ها و اسناد صنعت نفت، شناسایی افرادي كه مي‌بايست مورد مصاحبه قرار گيرند و نيز گردآوری منابع نوشتاري تاریخ شفاهی مرتبط با صنعت نفت، انجام مصاحبه با تعدادي از کارکنان پيشكسوت صنعت نفت، پیاده‌سازی، تنظیم و آرشیو داده‌ها در اين بخش صورت گرفته و در حال انجام است.

ج- رسانه

واحد رسانه، وظيفه دارد درباره عملکرد مسئولان و کارشناسان موزه‌ها و اسناد صنعت نفت در رابطه با روند شناسايي، گردآوري و يا ثبت اسناد و اشياي موزه‌اي صنعت نفت در نشريات نفتي به‌ويژه مجله مشعل و نيز سايت موزه‌ها و اسناد صنعت نفت ايران اطلاع‌رساني كند. جز اين، ضمن آشنايي اقشار مختلف اجتماع و كاركنان صنعت نفت با تاريخ اين صنعت و نيز منابع آرشيوي، بر شناسايي اهميت جایگاه اسناد و اشیاي مرتبط با آن تأكيد مي‌كند.

به بيان ديگر، این واحد با درج مطالبی درباره عملکرد مسئولان و کارشناسان موزه‌ها و اسناد صنعت نفت ایران، سعی دارد زوایای تاریخ صنعت نفت را از میانه اسناد و اشیای شناسایی و گردآوری‌شده در مرکز به نمایش گذارده و درباره آن اطلاع‌رساني كند. بنابراین، چاپ گزارش‌ها و اخبار مرکز، معرفی اسناد و اشیای نویافته و... در سایت موزه‌ها و اسناد صنعت نفت و مجله مشعل، مهم‌ترین بخش از فعالیت واحد رسانه است. آن‌گونه که تا کنون مطالب متنوع مرتبط و نيز تصاویری از اسناد (همراه با شناسنامه و توضیحات) را در سایت موزه‌ها و اسناد و نيز چندين شماره از مجله مشعل چاپ و منتشر كرده است.

اكنون شماري از منابع آرشيوي اسناد همچون نشريات، اسناد اهدايي، اسناد انتقالي مناطق نفت‌خيز و... توسط بخش رسانه در ويترين ساختمان مركزي وزارتخانه به نمايش درآمده است. همچنين، بخش رسانه در راستاي ايجاد تعامل موزه‌ها و مركز اسناد با ديگر شركت‌هاي تابعه وزارت نفت در جنبه‌هاي نمايش اسناد و مدارك تاريخي صنعت، وظيفه همكاري دارد كه البته به‌تازگي به منظور برپايي نمايشگاه و همايش 50سالگي تأسيس شركت ملي گاز با اين شركت همكاري و هماهنگي‌هاي لازم بخش‌هاي اسناد، ديداري و شنيداري و نشريات مركز اسناد صورت گرفته است.