گزارشي از نخستين گردهمايي تاريخ پزشكي در صنعت نفت

بهداشت و درمان؛ جزيي جدايي ناپذير از تاريخ نفت ايران

گردهمايي تاريخ پزشكي در صنعت نفت ايران با هدف معرفي تاريخچه سازمان بهداشت و درمان اين صنعت، جايگاه و اهميت آن در توسعه علم پزشكي و ارتقاي سطح كيفي و كمي خدمات درماني در سطح كشور در فرهنگستان علوم پزشكي برگزار شد.

در اين گردهمايي كه در ادامه سلسله نشست هاي تخصصي در حوزه تاريخ صنعت نفت ايران، از سوي مديريت موزه ها و مركز اسناد و با همكاري سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت وفرهنگستان علوم پزشكي برگزار مي شد، مديران ارشد اين مجموعه ها، كارشناسان، اساتيد و پژوهشگران، همچنين پيشكسوتان سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت حضور داشتند.

حبيب اله سميع، مديرعامل سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت، اكبر نعمت الهي، مدير موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت و فريد قاسملو، دبير گردهمايي در اين نشست مطالبي را ايراد نمودند. همچنين مقالات تخصصي در حوزه بهداشت و درمان صنعت نفت با عناوين "سيماي مرگ و مير در بيمارستان صنعت نفت مسجدسليمان"، "تاريخچه آموزشگاه پرستاري نفت آبادان"، "بهداشت و درمان صنعت نفت، درختي سبز ايستاده بر ريشه اي كهن"، "اقدامات شركت نفت براي مبارزه و پيشگيري از بيماري هاي واگيردار" و "خدمات زنده ياد دكتر علي نهاوندي" در اين نشست ارائه شد.

توسعه پايدار نفت در گرو ارتقاي سطح سلامت كاركنان

مديرعامل سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت با اظهار خرسندي از برپايي اين گردهمايي در ابتدا به دلايل و عوامل شكل گيري مراكز بهداشتي و درماني در صنعت نفت پرداخت و گفت: پيشينه سازمان بهداشت و درمان جزيي جدايي ناپذير تاريخ صنعت نفت كشور و لازمه تداوم و توسعه آن است. از زماني كه چاه نفت در مسجدسليمان كشف و حفاري شد، آثار ناشي از اين حفاري از جمله گازگرفتگي، بروز بيماري هاي واگير دار به علت آب و هواي گرم و مرطوب خوزستان، همچون سل، مالاريا، طاعون و عدم دسترسي به مراكز درماني، فعاليت هاي درماني و بهداشتي را براي حفظ سلامت كاركنان، ضروري ساخت.

حبيب اله سميع، در ادامه به استخدام دكتر يانگ، پزشك انگليسي، در سال 1284 شمسي توسط شركت نفت انگليس و ايران براي آغاز چنين فعاليت هايي اشاره كرد و افزود: اقدامات درماني و پيشگيرانه در صنعت نفت با حضور دكتر يانگ در مسجدسليمان آغاز شد. دو نكته اساسي در فعاليت هاي او حائز اهميت است كه نخستين آن اهتمام براي درمان بيماران كم بضاعت بود. امري كه تاكنون ادامه دارد و در راس مسووليت هاي اجتماعي سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت قرار دارد. دومين و مهم ترين نكته توجه به ويژه به فعاليت هاي بهداشتي پيشگيرانه از جمله واكسيناسيون، سم پاشي، كنترل مواد غذايي و آب آشاميدني و تاكيد بر طب صنعتي و حفظ سلامت كاركنان و خانواده هاي  ايشان بود.

سميع ازتداوم و توسعه اين روش بهداشتي در صنعت نفت طي صد سال اخير و جايگاه ممتاز سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت در اين زمينه در ميان ارگان ها و نهادهاي سراسر كشور خبر دارد و گفت: اين نوع شيوه پيشگيري نمونه مشابهي در ديگر سازمان هاي دولتي و خصوصي ندارد و صنعت نفت هم در سطح زيرساخت هاي علمي و هم طب صنعتي پزشكي در كشور، الگوي اين روش، به شمار مي رود.

مديرعامل سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت در ادامه از بهرمندي و به كارگيري ابزارها و تكنولوزي نوين پزشكي در مسجدسليمان سخن گفت و عنوان كرد: بيمارستان صنعت نفت مسجدسليمان، نخستين بيمارستان مدرن كشور بود كه مقامات بلندپايه كشوري براي درمان برخي از بيماري هاي خاص به اين مركز مراجعه مي كردند. بعد از آن بيمارستان آبادان در سال 1303 شمسي با شرايط و امكانات وسيع تري ساخته شد. در سال هاي بعد اورژانس گچساران، بيمارستان هاي آغاجاري، خارگ، اهواز و بيمارستان نفت تهران نيز با هدف كمك به بيمارستان آبادان به فهرست بيمارستان هاي صنعت نفت افزوده شدند.

سميعي بر تداوم ارائه خدمات پزشكي پس از انقلاب اسلامي و توسعه شركت خدمات بهداشتي و درماني صنعت نفت به اين سازمان تاكيد و تصريح كرد: پس از كشف ميدان گازي پارس جنوبي در عسلويه و بوشهر و گسترش فعاليت هاي صنعت نفت در حوزه گازي، همزمان ارائه فعاليت هاي بهداشتي و درمان با تاسيس بيمارستان جم و ارائه خدمات پزشكي به بوميان آغاز شد.

به گفته وي در سال 1377 به منظور تجميع فعاليت هاي بهداشتي و درماني در صنعت نفت در سطح كشور، شركت خدمات بهداشتي و درماني، به عنوان يكي از زير مجموعه هاي شركت نفت مستقل و به سازمان تبديل شد و دو سال بعد در سال 1379 بيمارستان مدرن جنوب كشور در اهواز با ظرفيت 350 تختخواب و بعد از آن بيمارستان اميديده با 64 تختخواب تاسيس شدند. وي با اشاره به تعدد بيمارستان هاي تحت پوشش صنعت نفت در كشور، از  ايجاد بيمارستان در شهرهاي تبريز، سرخس، اصفهان و قم و جايگزين نمودن ساختمان جديد بيمارستان گچساران خبر دارد و افزود: از  9 بيمارستان نفتي كشور، 2 بيمارستان (اهواز و تهران) فوق تخصصي و بقيه تخصصي هستند.

مديرعامل سازمان بهداشت و درمان صنعت نفت در پايان خدمات بهداشتي و درماني اين صنعت را سلامت محور خواند و اظهار داشت: اين نوع فعاليت هاي نه قابل خريد هستند و نه واگذاري. ما متولي سلامت كاركنان هستم و هدف مان جلب رضايت آنها است. بايد مديران را متقاعد كنيم كه توسعه پايدار نفت در گرو سلامت انسان هاي سالم است.

صنعت نفت منشاء تحولات، از جمله در زمينه بهداشت و درمان بود

اكبر نعمت الهي، مدير موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت، اين صنعت را منشا تحولات اجتماعي، سياسي، اقتصادي، فرهنگي و علمي و از جمله در حوزه بهداشت و درمان در كشور خواند و گفت: با شكل گيري صنعت نفت در كشور، مدرنيته به كشور راه يافت و با خود نخستين پديده هاي اجتماعي، فرهنگي، هنري، علمي و ... را به همراه داشت. انگليسي ها براي رفاه حال كاركنان خود ابزار و تكنولوژي هاي جديد را به كشور وارد كردند كه ساز و كار علم پزشكي از اين امر مستثني نبود.

مدير موزه هاي نفت، افزود: هدف از ايجاد مجموعه اي تحت عنوان موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت شناسايي و شناساندن ناگفته ها و ناديده هاي تاريخي است كه به دست فراموشي سپرده شده اند. بهداشت و درمان صنعت نفت هم زمان با كشف نفت در مسجدسليمان عمري 110 ساله دارد و پيشينه آن با وقايع و حوادث اثر گذار تاريخي گره خورده است و نقش بي بديلي در حفظ سلامت كاركنان، توسعه بهداشت عمومي، پيشگيري و درمان دارد.

وي تاكيد كرد: بيمارستان مسجدسليمان به عنوان نخستين بيمارستان مدرن كشور كه در دستور كار مديريت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت براي موزه شدن قرار دارد، نمادي است براي نمايش اقدامات و فعاليت هاي ارزشمند اين مركز به عنوان متولي سلامت و زادگاه اشاعه علم پزشكي در كشور.

مدير موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت با تاكيد بر مسووليت هاي كليدي اين مديريت يعني شناسايي، گردآوري، ثبت و حفظ و احياي تاسيسات و اماكن قديمي نفتي و مستندات تاريخي صنعت نفت، همكاري همه جانبه سازمان هاي داخلي صنعت نفت و بيرون از آن را با مديريت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت خواستار شد.

فعالیت های بهداشتی و درمانی شرکت نفت نیازمند پژوهش های جدی است

در اين گردهمايي همچنين پيام ويلم فلور، كارشناس مستقل انرژي و پژوهشگر هلندي كه تا كنون ده ها مقاله و كتاب در زمينه تاريخ اجتماعي و اقتصادي ايران نوشته است، خطاب به حاضران در گردهمايي تاريخ پزشكي در صنعت نفت، قرائت شد كه متن آن ذيلا از نظرتان مي گذرد:

شرکت کنندگان عزیز گردهمایی تاریخ پزشکی در صنعت نفت ایران، امروز شما در حال بحث در مورد موضوعی هستید که به طور ذاتی و شخصا برای من به عنوان یک مورخ بسیار جالب است. بنابر این، متاسفم که نمی توانم با شما باشم. زیرا مطمئن هستم که مطالب بسیاری را از شما فرا می گیرم. خدمات پزشکی، بهداشتی و درمانی شرکت نفت ایران و انگلیس (APOC) از سال 1907 میلادی/ 1286 خورشیدی یعنی زمانی که شرکت فعالیت خود را در خوزستان آغاز نمود، ارائه شد، اما خیلی زود به یکی از مهم ترین فعالیت های بهداشتی- درمانی ایران تبدیل گردید.

در حقیقت، در دوره پهلوی اول، بیمارستان های شرکت نفت ایران و انگلیس در آبادان و مسجدسلیمان از جمله پیشرفته ترین بیمارستان ها در کل خاورمیانه بودند، علی رغم این موضوع و با در نظر داشتن مقاله حاضر من که اهداف و رشد مراقبت های پزشکی شرکت نفت ایران و انگلیس را در محدوده انحصاری شرکت مشخص می کند، هنوز که هنوز است باید از منابع آرشیوی منتشر نشده و دور از چشم مانده، مطالبی آموخت.

چنانچه تحقیقات بیشتری روی مدراک بایگانی بریتیش پترولیوم (BP) در دانشگاه وارویک (انگستان) انجام شود بسیار مفید خواهد بود. تجزیه و تحلیل گزارش های پزشکی سالانه و بودجه پزشکی شرکت نفت ایران و انگلیس به ما درک بهتری در مورد نوع مراقبت های پزشکی ارائه شده توسط این شرکت، تغییرات به وجود آمده در آن و نیز میزان اثربخشی آنها می دهد.

همچنین ممکن است بتوانیم اطلاعات بیشتری در مورد کادر پزشکی غیر انگلیسی آن به دست آوریم، زیرا همه این کادر پزشکی انگلیسی نبودند. بخش عمده کادر پرستاری، ایرانی و اغلب پرستارانی بودند که توسط بیمارستان های میسیونری (وابسته به هیئت های اعزامی) آمریکایی آموزش می دیدند و به دلیل حقوق بیشتری که شرکت نفت ایران و انگلیس پیشنهاد می کرد از سایر نقاط ایران جذب آنجا می شدند.

علاوه بر آن، این موضوع که آیا شرکت برنامه آموزش پزشکی برای ایرانیان و نیز فعالیت های پیشگیرانه پزشکی برای کارگرانش داشته است، می تواند مورد توجه قرار گیرد. یکی دیگر از جنبه های مهم کار پزشکی، بهداشت عمومی بود. شرکت فعالیت های سازمان یافته گوناگون برای مبارزه با مالاریا تدارک دید، اقدامات پیشگیرانه اي برای بهبود بهداشت و درمان انجام داد و به طور کلی سعی در بهبود کلی سلامت و بهداشت عمومی منطقه داشت. شرکت نفت ایران و  انگلیس در انجام این کار بسیار تاثیرگذار بود، زیرا شیوع مکرر وبا و طاعون از اواخر دهه 1920 به تاریخ پیوسته بود. با این حال، هنوز مشخص نیست این فعالیت ها چگونه سازماندهی شده بودند، آیا انتقال دانش فنی به موسسات محلی ایرانی و غیره صورت می گرفت يا خير؟

به طور خلاصه، تاریخ فعالیت های پزشکی، بهداشتی و درمانی شرکت نفت ایران و انگلیس، همچنین شرکت ملی نفت ایران هنوز نیازمند پژوهش های جدی است. امیدوارم این گردهمایی یک گام مهم در این جهت باشد و در آینده ای نزدیک کتابی در دست داشته باشيم که توسط یکی از شما نوشته شده و این تاریخچه را در اختیار همه قرار دهد.

برای همه شما یک گردهمایی سودمند؛ و البته موفقیت های فراوان در پژوهش های بعدی تان آرزو دارم.

ویلم فلور

 اول دی ماه 1397 خورشیدی/ 22 دسامبر 2018 میلادی