گزارش آماده سازي موزه پمپ بنزين دروازه دولت

سومين موزه از طرح موزه هاي صنعت نفت

از "كالسكه خانه مباركه"

تا "موزه پمپ بنزين دروازه دولت"

پمپ بنزين دروازه دولت تنها پمپ بنزين قديمي از نسل اول پمپ بنزين هاي تهران است كه در اوايل دهه 1320 خورشيدي در تهران ساخته شده و نما و بناي آن پابرجا مانده است. اكنون در محل اين پمپ بنزين، سومين موزه از طرح هاي موزه هاي صنعت نفت (بعد از موزه هاي "بنزين خانه" و "كارآموزان" در آبادان) آخرين مراحل طراحي و اجرايي خود را پشت سر مي گذارد. اين موزه قرار است به زودي به روي عموم مردم گشوده شود.

اما ويژگي ها و اهميت اين بنا چيست كه سبب شده تا محل اين جايگاه قديمي به يكي از موزه هاي نفت تبديل شود؛ چه آثار و اسنادي قرار است در آن به نمايش درآيد و اين موزه در ارتقاي آگاهي و اطلاعات بازديد كنندگان در مورد تاريخ جايگاه هاي توزيع سوخت در تهران و كشور چه نقشي مي تواند داشته باشد. گزارش زير را كه حاصل بازديدي از اين موزه و گفت و گو با محمدرضا جواهري، مشاور مدير موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت است، با هم مي خوانيم:

دروازه دولت روزگاري مهم ترين دروازه خروج از تهران به سمت حومه شمالي و منطقه شميرانات در اين شهر بوده است. جايگاه پمپ بنزين دروازه دولت نيز بين سال هاي 1317 تا 1323 توسط شركت نفت انگليس و ايران در اين محل ساخته شد.

در ابتداي ورود به موزه پمپ بنزين دروازه دولت كه در دست آماده سازي است، كتيبه اي در مقابل در ورودي توجه بازديد كننده را به خود جلب مي كند كه تاريخ ساخت اين جايگاه را دهه 1320، ذكر مي كند. جواهري در اين باره مي گويد: "متاسفانه تاريخ دقيق ساخت اين جايگاه را پيدا نكرديم، اما در بررسي ها، سندي يافت شده كه مربوط به خريداري زمين اين جايگاه توسط شركت نفت انگليس و ايران در آذر ماه سال 1317 خورشيدي است. از سوي ديگر قديمي ترين نقشه اي كه پمپ بنزين دروازه دولت را نشان مي دهد، نقشه اي از تهران متعلق به سال 1323 است. در اين صورت و به احتمال زياد اين بنا مي بايست اوايل دهه 1320 ساخته شده باشد."

* قديمي ترين نقشه اي كه پمپ بنزين دروازه دولت را نشان مي دهد، نقشه اي از تهران متعلق به سال 1323 است. در اين صورت و به احتمال زياد اين بنا مي بايست اوايل دهه 1320 ساخته شده باشد.

جايگاه پمپ بنزين دروزاه دولت در واقع يكي از ده جايگاهي است كه بين سال هاي 1310 و 1330 خورشيدي با يك سبك معماري خاص توسط شركت نفت انگليس و ايران در تهران ساخته شده است. ساختماني كه متاسفانه بناهاي مشابه آن اغلب يا از ميان رفت يا تغيير شكل پيدا كرده اند.

خوشبختانه اين بنا كه با عنوان جايگاه شماره 6 تهران شناخته شده و در حال حاضر در تقاطع خيابان سعدي و انقلاب قرار دارد، باقي مانده و اكنون با تلاش هاي مديريت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت، پس از ثبت آن به عنوان يك اثر تاريخي در ميراث فرهنگي، به يكي از موزه هاي نفت تبديل شده است.

جواهري در مورد اهميت مكاني و جغرافيايي پمپ بنزين دروازه دولت در تهران قديم چنين مي گويد: "در مقطعي موقعيت اين جايگاه كالسكه خانه مباركه يا دربار بوده است. بعدها دروازه خروجي شهر تهران به سمت شمال، از توپخانه به اين مكان منتقل مي شود و نام دروازه دولت به خود مي گيرد. با تاسيس پمپ بنزين در اوايل دهه 1320، اين آخرين جايگاه پمپ بنزين تهران به سمت شمال بوده و هركس مي خواسته به بيرون شهر و نواحي شمالي برود، اينجا بنزين مي زده است. خيلي ها هم از آن مناطق مي آمدند تا در اينجا بنزين بزنند و برگردند."

 بازديد دكتر اكبر نعمت الهي، مدير موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت از عمليات آماده سازي و مرمت پمپ بنزين دروازه دولت

مشاور مدير موزه هاي نفت در مورد اين كه چه تعداد جايگاه توزيع بنزين در آن مقطع در تهران وجود داشته است، مي گويد: "به احتمال قوي حدود 10 جايگاه با همين معماري وجود داشته است. در آن زمان حتي نمونه اين معماري در ساخت جايگاه هاي شهرستان ها نيز به چشم مي خورد؛ مثلا در پمپ بنزين سبزوار كه اكنون به موزه تبديل شده يا پمپ بنزيني در آغاجاري. در واقع اين الگو و اين معماري در شهرهاي ديگر هم تكرار و اجرا شده است."

پمپ بنزين دروازه دولت تا سال 1372 نيز به فعاليت ادامه مي دهد و با راه افتادن ايستگاه متروي دروازه دولت در كنار اين جايگاه، اين نقطه، محل تقاطع دو خط مترو مي شود.

در واقع يكي از مشكلات دست اندركاران راه اندازي موزه نفت در محل جايگاه دروازه دولت، وجود هواكشِ ايستگاه مترويي بود كه درست در مقابل در ورودي پمپ بنزين دروزاه دولت، سر به آسمان كشيده و مزاحم ديد از بيرون مي شد. محمدرضا جواهري در اين باره مي گويد: "يكي از سخت ترين كارها در مرمت و بازسازي اين جايگاه، وجود اين هواكش مترو بود كه به نوعي بدنه اصلي ساختمان قديمي را پوشانده و خيلي آزار دهنده بود. تلاش زيادي در اين زمينه شد تا سرانجام با همكاري شركت راه آهن شهري و بررسي و نيز مطالعه ­اي كه دوستان انجام دادند، مشخص شد نصب اين هواكش در آنجا ضروري نبوده است. نهايتا شركت مترو هم متقاعد شد كه نبود آن ضرري به ايستگاه موجود نمي زند و مجوز تخريب آن را صادر كرد و توسط موزه تخريب  شد."

* يكي از مشكلات دست اندركاران راه اندازي موزه نفت در محل جايگاه دروازه دولت، وجود هواكشِ ايستگاه مترويي بود كه درست در مقابل در ورودي پمپ بنزين دروزاه دولت، سر به آسمان كشيده و مزاحم ديد از بيرون مي شد.

در مورد موضوع موزه پمپ بنزين دروازه دولت و تفاوت هاي احتمالي آن با موزه بنزين خانه آبادان كه پيشتر در محل پمپ بنزين قديمي اين شهر راه اندازي شده است، از جواهري سوال مي كنيم و او در پاسخ مي گويد: "تمركز و تاكيد اين موزه روي موضوع پمپ بنزين است و تلاش كرده ايم كه هر چه ممكن است از موضوعات متفرقه حتي درباره مفاهيم ديگر نفت پرهيز كنيم. جايگاه هاي پمپ بنزين از همه ابعاد و بخصوص جايگاه پمپ بنزين دروازه دولت، موضوع اصلي اين موزه است كه در محوطه باز و فضاي بسته موزه مورد توجه قرار گرفته است و شايد اين يكي از تفاوت هاي اين موزه با دو موزه ديگر پمپ بنزين در آبادان و سبزوار باشد. بنا بر اين موزه اي متفاوت با آنها خواهد بود."

شايد وجود سايبان اصلي جايگاه را كه يك سازه فلزي است، بتوان از تفاوت هاي ديگر اين موزه با دو موزه پمپ بنزين ديگر دانست. مشاور مدير موزه هاي نفت در اين باره مي گويد: "سايبان در واقع بخشي از محوطه بيروني است. صحبت از اين بود كه اين سايبان خراب شود، اما در بررسي ها به اين نتيجه رسيديم كه براي نمايش خودروها و ساير عناصري كه به نمايش گذاشته خواهند شد، به سايبان نيازمنديم و چه بهتر كه اين سايبان همان سايبان اصلي جايگاه باشد."

او مي افزايد: "البته اين سايبان از ابتداي ساخت در جايگاه نبوده و بعدها به آن اضافه شده است، اما به هر حال به عنوان بخشي از تاريخ جايگاه اهميت دارد. سايبان اشكالاتي داشت كه بازسازي شد. از جمله بال شرقي آن در اثر احداث هواكش مترو، آسيب ديده بود كه به شكل بال غربي بازسازي شد."

* ساير اشياي به نمايش درآمده در محوطه باز نيز خود حكايتي دارند، از جمله "ديسپنسرها" يا همان ها كه ما به نام پمپ هاي بنزين مي شناسيم. اين دستگاه ها كه در محوطه باز روي پايه هاي اختصاصي قرار دارند، روايت گر روند تاريخي توليد و تحول آنها از گذشته تا به امروز هستند.

اما ساير اشياي به نمايش درآمده در محوطه باز نيز خود حكايتي دارند، از جمله "ديسپنسرها" يا همان ها كه ما به نام پمپ هاي بنزين مي شناسيم. ابتدا از جواهري مي خواهيم در مورد تفاوت ديسپنسر و پمپ براي مان بگويد: "دستگاه هاي پمپ بنزين از يك مقطعي، از حالت پمپ كه بنزين را از داخل مخزن مكش مي كند، خارج شده و به پمپ هاي شناوري تبديل شدند كه با قرار گرفتن در مخزن، سوخت را به بيرون هدايت مي كردند. به همين دليل اين دستگاه ها به ديسپنسر يا توزيع كننده معروف شدند. نمونه اي از اين دستگاه ها و تفاوت آنها در موزه به نمايش گذاشته شده است."

در محوطه باز موزه پمپ بنزين دروازه دولت دستگاه هاي پمپ بنزين و ديسپنسر كه روايت گر روند تاريخي توليد و تحول اين دستگاه ها از گذشته تا به امروز هستند، در معرض ديد عموم قرار گرفته اند. به عبارتي اين دستگاه ها، نه روي سكوهاي قديمي كه روي پايه هاي اختصاصي كه به همين منظور طراحي و نصب شده است، در قسمت جنوبي موزه به نمايش گذاشته شده اند.

در كنار سكوهاي سوختگيري چند دستگاه خودرو قديمي است كه در زير سايبان پمپ بنزين به نمايش درآمده اند. جواهري در اين باره مي گويد: اين خودروها عبارت است از يك دستگاه فولكس قورباغه اي كه تفاوت آن با ديگر خودروها در محل قرار گرفتن باك آن است، بدين معني كه موتور فولكس در عقب خودرو قرار دارد و باك بنزين آن زير درپوش جلوي ماشين است. تفاوتي كه مي تواند با مفهوم موزه مرتبط باشد.

* در كنار سكوهاي سوخت گيري چند دستگاه خودرو قديمي است كه در زير سايبان پمپ بنزين به نمايش درآمده اند. از جمله يك دستگاه فولكس قورباغه اي كه تفاوت آن با ديگر خودروها در محل قرار گرفتن باك آن است و بنز 190 كه تاكسي هاي قديم تهران به دو رنگ سفيد و مشكي از اين مدل بنز بوده است.

دومين خودرو به نمايش درآمده بنز 190 است كه تاكسي هاي قديم تهران به دو رنگ سفيد و مشكي از اين مدل بنز بوده است. بنز 190 هم از معدود خودروهايي است كه در تهران قديم هم بنزيني و هم گازوييلي بوده و به سبب گازوييلي بودن به عنوان تاكسي از آن استفاده مي شده است.

خودروي ديگري كه در اين موزه به نمايش درآمده، خودرو متعلق به شهيد محمد جواد تندگويان، نخستين وزير نفت بعد از انقلاب اسلامي است. به گفته جواهري اين خودرو هم اكنون در دست مرمت و بازسازي است و تلاش مي شود برخي لوازم متعلق به شهيد  تندگويان كه در خودرو بوده، مانند مهر و نمادهاي مذهبي، حفظ شود.

و بالاخره وسيله ديگر يك موتورسيكلت است كه به طور معمول در پمپ بنزين ها بنزين مي زده است.

مخزن و تانكر سوخت ليلاند در ضلع جنوب غربي موزه از موارد ديگر به نمايش درآمده در موزه پمپ بنزين دروازه دولت است. جواهري مي گويد: اين تانكر از نمونه هاي خيلي قديمي تانكرهاي سوخت رساني است كه در موزه مستقر شده است. همين طور به ضرس قاطع مي توانم بگويم اولين بار است كه در ايران كه يك خودروي سنگين با رعايت اصول موزه اي مرمت در ايران بازسازي مي شود. مثلا رنگ هاي اوليه روي خودرو و نوشته هاي آن بازگردانده شده و قسمت هايي مانند دستگيره كه امكان جدا كردن آنها وجود داشت، باز شده و پس از مرمت، سر جاي خود قرار گرفته است. حتي قطعاتي كه از بين رفته بود، حتي الامكان با قطعات اصلي جايگزين شده است."

* يكي از مشكلات دست اندركاران راه اندازي موزه نفت در محل جايگاه دروازه دولت، وجود هواكشِ ايستگاه مترويي بود كه درست در مقابل در ورودي پمپ بنزين دروزاه دولت، سر به آسمان كشيده و مزاحم ديد از بيرون مي شد.

در كنار اين نفتكش، مخزن هاي اصلي بنزين و گازوييل قرار دارد كه از بخش هاي ديگر نمايشي موزه است.

بخش ديگر فضاي باز، نمايش چگونگي سوخت رساني از مخزن به خودرو در جايگاه است كه با نشان دادن مسير حركت بنزين، گازوييل و نفت سفيد در ويترين هاي كفي جايگاه نمايش داده مي شود. بازديد كنندگان به كمك اين ويترين ها مي توانند رفت و برگشت لوله ها را به مخزن ها براي تغذيه ديسپنسرها و يا پمپ ها مشاهده كنند.

اما يك نكته جالب ديگر در مورد موزه پمپ بنزين دروازه دولت وجود شعبه يا فروشندگي نفت در ضلع شمال غربي محوطه است. امري كه در جايگاه هاي سوخت قديمي مسبوق به سابقه بوده و در پمپ بنزين هاي امروزي كمتر اثري از آنها ديده مي شود. در واقع مردم به اين شعبه ها مراجعه و نفت سفيد دريافت مي كردند.

به گفته جواهري اين شعبه نفت سفيد هم در حال بازسازي است. او همچنين از تعدادي كار حجمي و مفهومي در اين بخش خبر مي دهد. آدمك هايي كه به صورت نمادين آمده اند يا در انتظار هستند تا نفت بگيرند، يا فردي كه يك گاري نفتي را هل مي دهد و ... او مي افزايد: "اينها مي تواند براي بازديدكننده جذاب باشد و حس خوبي از كار در يك شعبه نفت را تداعي كند."

* جايگاه پمپ بنزين دروزاه دولت در واقع يكي از ده جايگاهي است كه بين سال هاي 1310 و 1330 خورشيدي با يك سبك معماري خاص توسط شركت نفت انگليس و ايران در تهران ساخته شده است. ساختماني كه متاسفانه بناهاي مشابه آن اغلب يا از ميان رفت يا تغيير شكل پيدا كرده اند.

به همراه اينها نمونه هاي اصلي ظرف هاي نفت كه در گذشته اي نه چندان دور، از آنها استفاده مي شده است و طرح و نقاشي هايي از خود جايگاه تكميل و آماده نصب شده كه معرف فعاليت شعبه نفت در جايگاه پمپ بنزين است. در مجموع سعي شده جايگاه به همان شكلي كه بود بازسازي شود و اين باز يك تفاوت ديگر اين موزه با ساير موزه هاي مورد نظر است.

و بالاخره نكته اي كه جواهري در مورد محوطه باز توضيح مي دهد، شكل نرده هاي دور اين محوطه است. به گفته جواهري جايگاه اوليه نرده نداشته است و مانند همه جايگاه هاي عرضه سوخت، براي ورود و خروج خودروها باز و يا با نرده هاي كوتاه از خيابان جدا مي شده است.

وي ادامه مي دهد: "اما ما براي مسائل حفاظتي و امنيتي ناگزير بوديم كه از حفاظ استفاده كنيم. نرده هايي كه براي اين كار انتخاب شده است، از چند شاخص برخوردار است. نخست داراي منحني هايي است كه متاثر از منحني ها يا آرك هاي ديوارهاي بناي اصلي پمپ بنزين است. همچنين تلاش شده اين نرده ها منحصر به فرد باشد. رنگ آميزي آن نيز به نوعي خنثي انتخاب شده است تا فضاي نمايشي داخل موزه را خيلي تحت تاثير قرار ندهد. همچنين در طراحي اين نرده ها از المان هاي لوله كه به ياد آوردنده مفهوم انتقال فرآورده هاي نفتي است، استفاده شده است."

* اما حكايت فضاي بسته موزه حكايت ديگري است. اين بخش از سه اتاق تشكيل شده كه اتاق اول معرف جايگاه دروازه دولت و اهميت مكاني و جغرافيايي آن و  اتاق دوم معرفي مقوله جايگاه پمپ بنزين به معني عام و كلان و بالاخره اتاق سوم تشريح پمپ هاي بنزين، ديسپنسر و دستگاه هاي مرتبط در جايگاه ها و خودروها است.

اما نكته جالب ديگري كه در اين نرده ها وجود دارد، تعبيه 12 عدد ويترين نمايشي در داخل آنها است كه براي رهگذران در داخل خيابان قابل مشاهده است و به قول جواهري انگيزه و تشويقي است براي بازديد از موزه، بويژه اين كه به صورتي طراحي شده كه شب هم از بيرون ديده مي شود و اين نشاني از امكان مشاهده بخش عمده موزه پمپ بنزين دروازه دولت براي بازديد كنندگان در ساعات شب است.

اما حكايت فضاي بسته موزه حكايت ديگري است. اين بخش از سه اتاق تشكيل شده است. اتاق اول معرف خود جايگاه دروازه دولت است. در اين اتاق اهميت مكاني و جغرافيايي پمپ بنزين دروازه دولت، چنانچه در ابتداي مطلب به آن اشاره شد، نشان داده مي شود. همچنين روند تبديل اين جايگاه كه تا سال 1372 فعال بوده، به موزه پمپ بنزين، در اين بخش به نمايش درآمده است.  

اين موقعيت از طريق يك تابلوي مفهومي نقاشي و نقشه هايي كه از قديمي ترين نقشه ها،  از مقاطع مختلف، به دست آمده همه در آن اتاق عرضه شده است. علاوه بر اينها يك ماكت در اين اتاق كار انتقال و جابه جايي فرآورده هاي نفتي از تانكر به مخزن و از مخزن ها به ديسپنسرها و يا پمپ و از آنها به خودرو را نشان مي دهد.

در اين بخش اطلاعات تاريخي ديگر به نمايش گذاشته شده است، مثل سندي كه نشان مي دهد مردم در جريان ملي شدن صنعت نفت تابلوي شركت نفت انگليس و ايران را در اين جايگاه پايين مي كشند و تابلوي شركت ملي نفت ايران را بالا مي برند. بعلاوه چندعكس محدود تاريخي از اين جايگاه. جواهري همچنين از فيلم كوتاهي مي گويد كه در گذشته از مقابل اين جايگاه تهيه شده و هم اكنون دست اندركاران موزه پمپ بنزين دروازه دولت در تلاش براي به دست آوردن نسخه اي از آن هستند.

در اتاق دوم معرفي مقوله جايگاه پمپ بنزين به معني عام و كلان است. سقف اين اتاق دو لايه دارد كه در لايه بالايي آسمان آبي پاك طراحي شده است و آسمان آبي را به بيننده القا مي كند. سقفي كاذب پايين تر قرار دارد كه آسمان آلوده و ناپاك است. آسمان دود گرفته ناشي از مصرف بي رويه بنزين و فرآورده هاي نفتي كه موجب اين آلودگي شده است.

جواهري مي گويد: "سعي كرده ايم فرايندي را كه باعث اين آلودگي شده و آنچه مي تواند آلودگي را كاهش دهد، نشان دهيم تا به آسمان آبي پاك برسيم. همه اينها را تلاش كرده ايم در حد توان در فضايي كوچك كه دراختيار داريم به نمايش گذاشته و معرفي كنيم."

كار ديگري كه در اتاق دوم مي شود خط تاريخ يا "تايم لاين" ماجرهاي پمپ بنزين است. يعني قبل از ايجاد جايگاه چگونه سوخت رساني انجام مي شده، كي و كجا جايگاه ها ساخته اند، دستگاه هاي پمپ بنزين از آغاز تا امروز چه تحولي داشته اند و ... عنصر پس زمينه اين اتاق كتاب است. مشاور مدير موزه هاي نفت يادآور مي شود: "در واقع مي خواهيم مردم آگاهي پيدا كنند. كتاب در اينجا به معني دانش و اطلاعات است. از اين رو در اتاق دوم يك كتابخانه تخصصي پمپ بنزين هم طراحي شده است."

و بالاخره اتاق سوم تشريح پمپ هاي بنزين، ديسپنسر و دستگاه هاي مرتبط در جايگاه ها و خودروها است. در اينجا يك پمپ كامل باز شده و تشريح مي شود. بازديد كننده مي تواند ببيند كه داخل آن چيست و چگونه كار مي كند. همين طور اين نمونه نشان مي دهد كه چه تحولاتي در قطعات پمپ هاي بنزين اتفاق افتاده و پيوند ميان اين دستگاه ها در خط نمايشي نشان داده مي شود.

اين كه فرآورده چگونه از مخزن مكش و به باك خودرو منتقل مي شود، موضوع ديگري است كه در اين اتاق به نمايش درمي آيد. جواهري مي گويد: "دو عامل اصلي در دستگاه هاي پمپ سوخت، يكي برق و ديگري فرآورده است كه عناصر اين اتاق با تاكيد بر اين عوامل و نشان دادن نقش آنها چيده شده است."

و بالاخره تشريح دستگاه هاي پمپ بنزين، مثل دستگاه نازل، انواع ميتر و شمارنده، نمونه اي از درجه بنزين هاي خودرو، پمپ بنزين خودرو و باك خودرو همه از مواردي هستند كه در اتاق شماره سه به نمايش درآمده اند.

گزارش از مهرداد علمداري