کاربرد چراغ های"نفت سوز"در مراسم آیینی عزاداری محرم در ايران
از قداست نور تا شكوه ايثار
يکشنبه سوم شهریور ماه 1398
واحد پژوهش و تاریخ شفاهی مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت
مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت،پس از بازسازی و تعمیرات ساختمان کنسولگری سابق انگلستان در کرمان که در باغ منازل شرکت نفت این شهر قرار دارد،تبدیل این ساختمان تاریخی به"موزه نفت سوزها"را در دستور کار دارد."نفت سوزها"اعم از نمونه های متعدد؛گرمایشی،خوراک پزی،روشنایی و صنعتی و موارد دیگر،واجد نمونه های متعددی هستند و همچنین کاربردهای مختلفی که در زندگی ایرانیان داشته و دارند.یکی از این کاربردها مربوط به استفاده از چراغ های نفت سوز و فانوس های نفتی در مراسم آیینی عزاداری در این سرزمین است که در آستانه ماه محرم،نگاهی به این کاربرد خواهیم داشت.
نفت سوزها در محرم
چراغ های روشنایی"نفت سوز"،خصوصا آن نمونه که تحت عنوان"فانوس"و"بادی"از آن یاد می شود،چراغ های روشنایی هستند که برای عبور و مرور در کوچه ها و خیابان ها مورد استفاده قرار گرفته و بواسطه شکل و ساختاری که داشته اند،مقاومت بیشتری در مقابل وزش باد و بارش باران داشته اند.در تعریف فانوس در دانشنامه های اینترنتی می خوانیم:
فانوس(به یونانی:φᾱνός )چراغ محفظه داری است که در قدیم،در آمد و رفت به همراه خود می برده‌اند،یا جهت روشن کردن مسافت زیادی بر بالای بلندی مانند مناره و جز آن،نصب می کردند.فانوس از مواد غیر پوشاننده نور ساخته می شود،خواه آن ماده شیشه وبلورباشد یاکاغذ وپارچه و در آن چراغ می‌گذارند تا ازبادمحفوظ ماند.این واژه احتمالاً از واژهٔ یونانی"فانس"،به معنای"شفاف"گرفته شده است.همچنین به فانوس،"هموج"نیز می گویند.
از جمله کاربردهای چراغ های نفت سوز و فانوس ها در مراسم آیینی و مشخصا عزاداری هایی است که"نور"در آنها جایگاه و قداست ویژه ای داشته و در عین حال نشان دهنده شکوه و ارج مقام و موضوع عزاداری نیز هستند.استفاده از چراغ های نفت سوز در علم ها و علامت ها و چهل چراغ های آیینی در مراسم عزاداری حضرت امام حسین(ع) و یارانش در ماه های محرم و صفر و همچنین دیگر مراسم عزاداری ائمه و بزرگان،جایگاهی ویژه دارد.
عزاداري محرم در بروجرد
درایران،نخستین عزاداری برای امام حسین(ع)،در سالگشت حادثه عاشورا در زمان حکومت خاندان"آل بویه"بود.آل بویه از خاندان هاي اصیل ایرانی و شیعی مذهب،ساکن منطقه دیلمان ایران بودند که جد آنها ابوشجاعِ بویه پسر فنا خسرو دیلمی است و به ادعايي،نسب آنها به بهرام گور ساسانی می رسید.تا پیش از آن عصرشیعه قدرت سیاسی را در دست نداشت و با به قدرت رسیدن آل بویه،شیعیان توانستند عزاداری علنی داشته باشد. معزالدوله دیلمی که پایه گذار آل بویه عراق،خوزستان و کرمان بود دستور داد در روز عاشورا همه بازارها تعطیل شود و مردم در بیرون از منازل عزاداری کنند.در توصیف این مراسم در منابع برجای مانده از روزگار آل بویه به استفاده از چراغ نفت سوز و شمع در عزاداری محرم و خصوصا در شب موسوم به شام غریبان اشاره شده است.
از همین روی تاریخ نگاران معتقدند؛اولین دسته های عزاداری که به طور رسمی در شهرها و روستاها با مرثیه خوانی و مقتل خوانی عزاداری کردند،در این دوره اتفاق افتاده است.این نوع عزاداری تا پایان حکومت آل بویه مرسوم بود و با برآمدن سلجوقیان از تخت حکومت تقریباً ضعیف می شود.پس از آن عزاداری در سالروز حادثه عاشورا،از حالت رسمی و عمومی به خانه ها و قلوب شیعیان عقب نشینی می کند،تا اینکه صفویان ظهور می کنند.زمانی که شاه اسماعیل به کمک قزلباش ها در ایران به حکومت می رسد و دولت صفویه را تاسیس می کند برای اولین بار در تبریز مذهب شیعه را مذهب رسمی دولتش اعلام می کند و عزاداری امام حسین(ع) از همان تاریخ و دوباره به عنوان یک رسم رونق خاصی می گیرد،همین قزلباش ها که نیروی نظامی دولت صفویه را تشکل می دهند و همراه با اسب و شمشیر و کتل و فانوس و سنج و طبل بودند در ایام عاشورا همراه مردم عزاداری می کنند،ولی چون نظامی هستند زمانی که عزاداری می کنند،دسته‌های عزاداری ایشان بیشتر حالت حماسی و نظامی دارد.
نمونه های این عزاداری در اطراف آذربایجان هنوز مرسوم است که به آن"شاخ سین"(شاه حسین)می‌گویند."شاخ سین"یک گونه عزاداری است که نظم خاصی دارد و افراد در کنار هم قرار می گیرند و با نظم خاصی همراه با به دست گرفتن شمشیر و با آهنگی که با نواخته شدن طبل ها ساخته می‌شود و با سرودن اشعار حماسی و آهنگین در «بحر رجز» مراسم را ادامه می‌دهند.معمولا در ابتدای این دسته جات،یک یا چند چراغ نفت سوز نیز با دو منظور؛نخست،نشان دادن مسیر و دوم، دادن جنبه قداست به مراسم روشن می کرده اند.
بعدها که صفویه بر کل ایران مسلط می شود و مذهب رسمی ایران شیعه می شود کم کم گونه‌های دیگری به عزاداری اضافه می شود.مانند زنجیر زنی که برخی منشا آن را از هند و پاکستان می دانند و برخی از عرب ها،اما سینه زنی با نظم خاص و دسته های خاص در دوره صفویه رواج پیدا می کند و همه گیر می شود و دسته ها و هیئت های عزاداری براه افتاده و اشعار خاصی برای عزاداری در این دوره اضافه می‌شود.
تا قبل از این دوره،اشعار بیشتر عربی بود ولی از قرن نهم به بعد اشعار فارسی و ترکی هم اضافه می شود و گونه های عزاداری،تنوع بیشتری پیدا می کند یعنی مرثیه خوانی، مقتل خوانی،روضه خوانی، زنجیر زنی،شاخ سین و برخی دیگر از انواع دیگر نیز افزوده می‌شود و تقریباً یک سنت ثابت بر جای می ماند. ورود"علم"و "علامت"نیز به مرور از این مقطع فزونی می یابد و استفاده از"چراغ های نفت سوز"در چهل چراغ های آیینی،با توجه به دو عنصر قداست"نور"و چراغ و قداست عدد"چهل"در باور ایرانی و باور شیعی گسترش پیدا می کند.
پس از صفویان در دوره های زندیه و قاجار نیز برپایی مراسم دهه محرم و عاشورا همچنان پر رونق باقی می ماند،به عنوان نمونه در دوره زندیه چون شخص کریم خان ، مقید به آداب و مراسم مذهبی بود و به تقلید از شاهان صفوی در ماه محرم دسته جات عزاداری را برپا می‌کرد.در دوره قاجار نیزکه علمای بزرگ نفوذ فراوان داشتند و قاجاریه به تقلید از شاهان گذشته این مراسم گسترده شد،خصوصاً در عهد ناصری دهه اول محرم عزاداری و حرکت دسته‌ها در مساجد و تکایا و برگزاری مراسم دیگر به اوج خود رسید که عامل اصلی این راهپیمایی های مذهبی نیز استفاده از ادوات و آلات نمادین عزاداری و از جمله چهلچراغ هایی بود که با استفاده از فانوس های نفتی و با تکنیک خاص ساخته می شدند.
دوران قاجار اما سرآغاز برآمدن سبک و شیوه های نوینی در مراسم عزاداری محرم و عاشورا بود.از این تاریخ نوع جدیدی از عزاداری به نام"شبیه خوانی"به مراسم اضافه می شود.بر این اساس در عزاداری به بر پایی مراسمی جهت بازسازی حادثه عاشورا می پرداختند و عده ای مانند تئاترهای امروزی نقش افراد را بازی می کردند.البته این نوع عزاداری شعرهای خاص خود را داشت و این گونه عزاداری در دوره قاجاریه و خصوصا سلطنت فتحعلی شاه بیش از هر زمان دیگری رواج پیدا می‌کند.در تعزیه و شبیه خوانی نیز توجه به عنصر نور و چراغ بسیار قابل توجه بوده و در این نمایش ها نیز چراغ های نفت سوز کاربردی ویژه داشته است.
چهلچراغ عزاداري محرم در تهران روزگار قاجاريه
شبیه خوانی به خصوص در دوره فتحعلی شاه و ناصر الدین شاه با برپایی تکیه و ساختمان هایی که جهت برقراری تعزیه خوانی تاسیس شده بودند رسم و رسوم و شیوه خاص خودش را پیدا کرد. در سال 1248 شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار،تکیه دولت با گنجایش 20هزار تماشاگر ساخته شد.بسیاری بر این باورند که دوره قاجار بیشترین تنوع در گونه های عزاداری را مرسوم کرد،چرا که علاوه بر شبیه خوانی و تعزیه،بر پایی سقاخانه،تیغ زنی و قمه زنی،سخنوری،مراسم دفن شهدای کربلا،مراسم تشت گذاری و... نیز در این دوره مرسوم شد.
استفاده از چراغ های نفت سوز با تغییرات و نصب لامپ های برقی در آنها،همچنان در مناطق مختلف کشور پابرجاست و از پارس آباد مغان در استان اردبیل تا چابهار در جنوب شرق و از خراسان تا خوزستان،همچنان این چهل چراغ های آیینی،زینت بخش مراسم عزاداری محرم هستند."دسته چهل چراغ زنجان"،یادگاری از این سنت ایرانی اسلامی است و شاهدی بر کاربرد چراغ های نفت سوز در مراسم آیینی ایرانیان که ریشه درسوگ "سیاوش خوانی"ایرانی و شباهت هایی نیز با مراسم آیینی"مسیحیت کاتولیک"دارد.
نمادهاي نمايشي در آيين مسيحيت كاتوليك
امام حسین(ع) و مرام او و یارانش،چراغ هدایت و کشتی نجات تمامی آزادی خواهان و آزاد اندیشان از هر دین و نژاد بوده،هست و خواهد بود و عنصر"نور"،از چراغ هاي نفت سوز تا نمونه هاي امروزي تر منابع توليد نور و روشنايي در مراسم بزرگداشت اين بزرگواران،اشاره اي نمادين به نور الهي در كردار و منش ايشان است.
چهلچراغ گرداني در پارس آباد مغان
چهلچراغ گرداني در اردبيل
