تاريخ شفاهي ساختمان و باغ كنسولگري انگليس در كرمان

"قلعه دختر"همچنان پابرجاست

*واحد پژوهش و تاريخ شفاهي مديريت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت

در جريان بررسي مقدمات ايجاد موزه "نفت سوزها "در ساختمان منسوب به كنسولگري سابق انگليس در شهركرمان ،مقرر شد تا علاوه بر موضوع اصلي موزه يعني "نفت سوزها"،تاريخچه ساختمان موزه(منسوب به كنسولگري سابق انگليس در كرمان)و همچنين، فعاليت هاي پخش فرآورده هاي نفتي در منطقه كرمان نيز مورد مطالعه قرار گيرد.از آنجا كه مراجعه به اطلاعات بازنشستگان و پيشكسوتان بسيار در اين زمينه راهگشا است با هماهنگي صورت گرفته به شهركرمان سفركرديم ودردومين روز سفر به اين شهر زيباي كويري،در روز دوشنبه هفتم مرداد1398، ميزبان همكار بازنشسته مان، آقاي اكبرسخي بوديم. آقاي سخي 87سال سن داردو بازنشسته شركت ملي پخش فراورده هاي نفتي منطقه كرمان است . با وي كه پدرشهيد بزرگواري از ديار كرمان است در محل موزه "نفت سوزها" به گپ و گفت پرداختيم و او نيز با مهرباني و گرمي هرچه تمام پاسخگوي ما شد.

"اکبر سخی"فرزند زنده ياد،حسن سخي،كه ايشان نيز كارگر كمپاني نفت در كرمان بود،سال1311در اين شهر به دنيا آمد و سال1338 و در سن بيست و هفت سالگي به استخدام شركت پخش فراورده هاي نفتي منطقه کرمان درآمد.
آقاي سخي در سال1372 بازنشسته شده است و شماره پرسنلي خود را كه 309217 است  با صداي رسا و با افتخار اعلام مي كند.

كرمان ومكران

پيرمرد مهربان كرماني كه روزگاري نيز رابط بين پخش فراورده هاي نفتي منطقه كرمان و دفتر تهران بوده برايمان مي گويد كه كرمان در قديم از آنچه امروز هست بسيار بزرگتر بوده و حوزه فعاليت شركت پخش فرآورده هاي نفتي  منطقه كرمان در آن نيز طبيعتا گستردگي بيشتري داشته است .براي اينكه منظور آقاي سخي را بهتر درك كنيم كافي است به جلد هشتم از"فرهنگ جغرافيايي ايران"از انتشارات سازمان جغرافيايي ارتش به تاريخ 1355خورشيدي استناد كنيم. براساس اين گواه تاريخي ، استان هشتم بنام"كرمان و مكران"در آن روزگار شامل شهرستان هاي ايرانشهر،بم،بندرعباس،جيرفت،چاه بهار،رفسنجان،زابل، زاهدان،كرمان و سراوان بوده است.

بر اساس همان منبع،استان هشتم در آن مقطع در قالب اين يازده شهرستان داراي 39بخش 160دهستان و 5773آبادي بوده و سال1355؛يك ميليون و يكصد و هفتاد و پنج هزار و پانصد 1175500 نفر جمعيت داشته است.

كونتورنفت

بر اساس خاطرات آقاي سخي، انبار قدیم نفت کرمان که مردم به آن"کونتور نفت" می گفتند قبل از سال1320 و انبار جدید نفت در حدود سال1340 ساخته شده است .پمپ بنزین در کرمان نيز نخستین بار در همین محل انبار جدید نفت ساخته شده و پیش از آن توزیع بنزین در کرمان توسط آسوری ها در خیابان باغ ملی و در مغازه ای دو دهانه انجام می شده است .آقای سخی نام دو تن از همشهريان خود به نام هاي عباس حیدرلو و علی سعیدیان را به عنوان کارگرهای این مغازه فروش بنزین و نفت سفید به خاطر می آورد.

نکته دیگر اینکه استخدام ایشان در محل ساختمان کنسولگری صورت گرفته بود به گونه اي كه اين ساختمان بعد از جنگ جهانی دوم تعطیل و در سال1338به دفتر پخش ناحیه کرمان تبديل شد. آقای سخی مي گويد كه برای مصاحبه و استخدام به همین ساختمان مراجعه كرده است .

بر اساس خاطرات وی رئیس ناحیه در اتاق سمت چپ و پنج نفر کارکنان اداری در اتاق سمت راست(از سمت ورودی باغ،اتاق اول)مستقر بوده اند و در آن سال اتاق کوچک اول ساختمان،وجود نداشته است.

آقای سخی،پيش از آن،ساختمان شرکت نفت انگلیس و ایران را بنایی دوطبقه در فلکه مشتاق معرفی مي كند و حضور انگلیسی ها در جریان جنگ جهانی دوم را در میدان اسب دوانی و چوگانی محله"زریسف" نزدیک به باغ کنسولگری که امروز به پادگان نظامی تبديل شده را به چشم دیده است .سربازان هندي و انگليسي كه در چادرهای خاکی رنگ و به صورت اردوگاهی زندگی می کرده اند.

سوخت گيري فرودگاه كرمان

آقای سخی که مدتی نیز در سوخت گیری فرودگاه کرمان خدمت كرده ،به  وجود یک سوله بزرگ در محوطه باغ کنسولگری اشاره مي كند که محل انبار مظروف پخش بوده و حلب های نفت سفید،بنزین هواپیما و"امشی"در آن نگهداري می شده است. سوله ای که آقای سخی از آن یاد می کند،اکنون در محوطه باغ وجود ندارد و به جای آن ویلای مسکونی ساخته شده است.ضمنا بر اساس خاطرات ایشان در این باغ هیچگاه پمپ بنزین وجود نداشته است.

شهرشش دروازه

شهر شش دروازه،نامی است که در برخي منابع كمابيش همزمان با حضور انگليسي ها در كرمان براي اين شهر كويري به كار برده شده است .وقتي درخصوص  اين موضوع از پيرمرد مهربان كرماني كسب اطلاع  كرديم برايمان توضيح داد كه در قديم دور شهر کرمان با حصاری  كه طول آن از دروازه خراسان(دروازه گبری)در شمال تا دروازه رق آباد در جنوب و عرض آن از دروازه وکیل در شرق تا دروازه ارگ در غرب ، بابرج و بارو و خندق‌هایی به عرض تقریبی ده متر و عمق چهار متر، محصور بوده‌است.این شش دروازه عبارت بودند از:
دروازه وکیل؛این دروازه را چون محمد اسماعیل خان وکیل الملک بنا نهاد، موسوم به دروازه وکیل است ولی چون نزدیک به مسجد جامع بوده مردم به آن دروازه مسجدمی‌گفتند.این دروازه در شرق شهرکرمان قرار داشته‌است.

دروازه ناصري؛که در شرق محله شهر بوده و آن را نیز محمد اسماعیل خان وکیل الملک نوری بنا نهاد.این دروازه در شمال شرقی شهرکرمان قرار داشته‌است.

دروازه خراسان؛چون رو به خراسان باز می‌شده دروازه خراسان نام نهاده بودند و همچنین مشهور به دروازه گبری بوده به دلیل مجاورت با محله ‌ای كه آن موقع در خارج شهر بوده و همين"زريسف"است که در آن زرتشتیان سکونت داشته‌اند.این دروازه در شمال شهرکرمان قرار داشته‌است.

دروازه سلطان؛که به حکم سلطان شاهرخ باز شده و دروازه دولت هم نامیده می‌شود.این دروازه در غرب شهرکرمان قرار داشته‌است.

دروازه ارگ؛كه آن را دروازه باغ یا دروازه باغ نظر نیز می‌گویند.چون ارگ و میدان مشق و توپخانه است.به امر ابراهیم خان ظهیر الدوله ساخته شده.این دروازه در غرب شهرکرمان قرار داشته‌است.

دروازه رق آباد(دروازه ریگ آباد)؛چون بیرون این دروازه مزرعه‌ای به نام رق آباد بوده به این نام معروف شده‌است.این دروازه در سال ۱۳۱۱ هجری به امر عبدالحسین میرزای فرمانفرما-سالار لشکر-بنا شده و به دروازه ریگ آباد نیز معروف بوده است . این دروازه در جنوب شهر کرمان قرار داشته‌است.

آغاز فعاليت در سوختگيري فرودگاه كرمان

آقاي سخي مدت زيادي از دوران كاري خود را در سوختگيري فرودگاه كرمان سپري كرده است ، تطبيق خاطرات ايشان با اطلاعات مندرج در پورتال اطلاع رساني فرودگاه كرمان گوياي اين است كه؛گرچه مطالعه احداث فرودگاه کرمان از سال 1304 شروع شده و حتي در جريان جنگ جهاني دوم هواپيماي كوچك نظامي در اطراف كرمان فرود مي آمد ،با وقفه اي طولاني و به دلايلي نامعلوم،در سال 1335(سه سال قبل از استخدام آقاي سخي)فعالیت آن آغاز شده است.

شروع جابجائی مسافر وحمل بار از سال 1335 با دو پرواز در هفته از نوع DC6 بین شهر هاي کرمان وتهران وبالعکس صورت مي گرفته است .مساحت اولیه پایانه فرودگاه کرمان 600مترمربع وطول باند اصلی آن 2600متر با عرض 45 متر وباند فرعی 2000متر با عرض 45متر مربع بوده است.

آقاي سخي به خاطر مي آورد كه مدتي پس از آغاز جنگ تحميلي عراق  عليه ايران،تعدادي از هواپيماهاي فرودگاه مهرآباد به اين فرودگاه منتقل شدند تا از معرض آسيب بمباران دشمن دور باشند.در سال 1360 عملیات تطویل و روکش باند اصلی به طول 3845متر و عرض 60 متر ارتقاء‌یافته است که در سال 1366 به بهره برداری و در سال 1369 تحویل قطعی شده است. توسعه ترمینال فرودگاه به میزان 1200متر مربع در سال 1366صورت گرفته و مجدد در سال 1369 با ایجاد توسعه پایانه حجاج به 2600متر مربع گسترش یافته است.(اعداد و ارقام از پورتال فرودگاه كرمان)

سوخت رساني فرودگاه كرمان يكي از قديمي ترين و در عين حال مهمترين شرح وظايف پخش فراورده هاي نفتي در منطقه كرمان بوده كه همچنان نيز ادامه دارد.

قلعه دختر

از آقاي سخي در حالي خداحافظي مي كنيم كه بدرقه او تا كنار ساختمان سابق كنسولگري و دفتر پخش كرمان،خاطرات زيادي را در ذهنش تداعي مي كند.وقتي مي رود نگاهش در محيط گويي به دنبال اسب سواران انگليسي مي گردد كه در نوجواني آنها را به كوه هاي اطراف قلعه دختر براي شناسايي اطراف كرمان برده است.

بر اساس اطلاعات موجود ، "قلعه دختر "کرمان که به قلعه کهنه نیز مشهور است هسته مرکزی شهر باستانی کرمان و با قدمتی حداقل معادل دورهٔ مادها و از قدیمی‌ترین قلعه‌های ایران است که بر فراز کوهی کم ارتفاع در همسایگی قلعه اردشیر در خاور شهر کرمان قرار دارد.

این قلعه در کنار قلعه اردشیر از مراکز آیینی شهر کرمان در دوره‌های مختلف تاریخی بوده‌است.آثاری از پرستش گاه‌های الهه ی آناهیتا و همینطور آتشکدهٔ زرتشتیان در این قلعه یافت شده‌است.

امروز اگرچه انگليسي ها رفته اند.كنسولگري تعطيل است.اما "قلعه دختر"همچنان پابرجاست چنانچه كرمان و ايران پابرجا مانده اند.پابرجايي به قيمت خون جوانان اين مرز و بوم و از جمله فرزند شهيد آقاي اكبر سخي.