گزارشي از پروژه تهيه نقشه نخستين خط لوله نفت از مسجدسلیمان به آبادان

سفري از ميدان نفتون
تا پالايشگاه آبادان

پروژه تهيه نقشه نخستين خط لوله نفت ايران، از مسجد سليمان به آبادان، سرانجام پس از ماه ها كار پژوهشي، بررسی و بازدیدهای میدانی و برداشت مختصات نقاط مهم محل تلمبه خانه ها و شیرخانه ها به بار نشست.

حاصل اين پروژه كه با پیشنهاد اولیه و همکاری اداره روابط عمومی شركت ملی مناطق نفتخيز جنوب، همچنین همكاري اداره مهندسی نقشه برداری مدیریت مهندسی و ساختمان اين شركت انجام شد، نقشه اي با ابعاد واقعی 160 در 210 سانتی متر و با گرافیک و تصاویر زیبا است.

مهندس پرويز آريان فر از مدیریت مهندسی و ساختمان مناطق نفتخیز كه سرپرستي اين تيم پژوهشي را بر عهده داشته، در گزارش زير چكيده اي از نتايج تحقيقات انجام گرفته در مورد مسير و نحوه احداث نخستين خط لوله نفت را به نگارش درآورده است؛ پروژه اي مهم و تاريخي که شاهرگ حیاتی میدان نفتون (مسجدسلیمان) را به آبادان متصل نمود. 

با هم مي خوانيم:

  پس از كشف نفت در سال 1287 خورشيدي كار سخت"رينولدز" در ميدان نفتون به انجام رسيده بود و حالا نوبت اين بود كه طلاي سياه به ساحل آبادان برسد، جايي كه قرار بود بزرگترين تصفيه خانه نفت منطقه در آنجا احداث شود.

رينولدز در اين راه تلاش فراواني كرده بود و در عين نا اميدي تقريبي"دارسي"، صاحب قرارداد نفت از دربار مظفري، موفق شده بود بزرگترين ميدان نفتي منطقه را كشف كند. هرچند علي رغم اين موفقيت بزرگ و پشتكار ذاتي، رينولدز تنها توانست دو سال ديگر در شغل خود باقي بماند و بدون هيچ تشريفاتي با دريافت يكهزار پوند از كار بركنار شد، اما اكتشاف او به تشكيل يكي از بزرگترين كمپاني هاي نفتي آن روزگار منجر شد. شركت نفت انگليس و ايران (APOC)¹ كه البته بعدها به شركت بريتيش پتروليوم (BP)² تغيير نام داد.

به فاصله كمي احداث پالايشگاه نفت در ساحل خليج فارس در دستور كار قرار گرفته بود، همچنين احداث اولين خط لوله خاورميانه بين مسجدسليمان و جزيزه آبادان، آن هم در نبود فناوري جوش و با اتصال لوله هاي بزرگ به صورت پيچشي؛ كاري دشوار كه انجام آن برعهده گروهي از كارگران محلي گذاشته شده بود.

در سال 1909 م (1287 ش) مسئولیت احداث اولین خط لوله نفت در ایران از سوی شرکت نفت ایران و انگلیس به فردی به نام "چارلز ریچي"³ داده شد. 

برای احداث خط لوله اولیه در ایران، لوله ها را به یکدیگر پیچ می کردند و آنها را در گودالی که در زمین حفر شده بود گذاشته و برای اینکه زنگ به لوله تأثیر نکند اطراف لوله را با پارچه یا نمد و یا چیز دیگری که آلوده به قیر باشد و از سرایت آب و نم جلوگیری کند، می پوشاندند و بعد با خاک  روی گودال را می پوشاندند.

لوله های مورد نیاز به قطر 6-8 اینچ بود که با کشتي "آناتونگا" به اسکله آبادان آورده شد، اسکله را با غرق کردن یک کشتی قدیمی به نام "دنیا" درست کرده بودند. وقتی که کشتی حامل لوله ها یک هفته بعد از آماده شدن اسکله به آبادان رسید، حامل 2300 قطعه لوله بود. همه آن لوله ها ظرف ده روز به کمک نیروی انسانی در ساحل آبادان تخلیه شد. از آنجا که قرار بود خط لوله به موازات رودخانه کارون احداث گردد، برای نصب خط لوله از دوبه یا بارج ( شناوری که برای حمل اشیائ سنگین و بزرگ استفاده می شود) استفاده می شد.

لوله ها با استفاده از دوبه و از طریق رودخانه تا آب گنجی در نزدیکی در خزینه بین شوشتر و مسجد سلیمان حمل می گردید. از آن نقطه به بعد خط باید از ستیغ کوه و ارتفاعات تپه ها با شیب های تند کشیده مي شد. قهرمانان این عملیات قاطرهایی بودند که از مناطق مختلف مانند  اصفهان، بغداد و حتی قبرس خریداری شده بودند و بر گردن آنها زنگوله هایی آویزان شده بود. قاطرها را دو به دو می کردند و به تناسب طول لوله که بر روی پشت آنها قرار داده می شد فاصله قاطرها از یکدیگر تنظیم و بدین ترتیب لوله ها حمل می شد. البته در نواحی هموار از ارابه های چرخدار هم استفاده می شد. در کل بیش از 6000 هزار قاطر مورد استفاده قرار گرفت .

چارلز ريچي مي دانست كه بدون نيروي متخصص براي احداث خط لوله كاري سخت را پيش رو خواهد داشت. به همين دليل يك گروه پنجاه نفري از بين عشاير محلي كه به دنبال كار به ميدان نفتون سرازير شده بودند را انتخاب كرد و كار با انبرها و آچارهاي بزرگ را به آنان آموخت تا گروه احداث خط لوله شكل بگيرد. گروهي كه از آن پس وظيفه اتصال خط لوله از ميدان نفتون تا آبادان را عهده دار گرديد.

كار احداث خط لوله از مهمترين برنامه هاي بهره برداران نفتي بود كه با استفاده از نيروي كارگران بومي انجام مي شد. آن هم در شرايط سخت جغرافيايي كه ريچي و كارگرانش با آن روبرو بودند. در آن هنگام كشور ايالات متحده در زمينه ساخت لوله هاي چدني مخصوص انتقال نفت كه به صورت پيچي به يكديگر وصل مي شد حرف اول را مي زد و شركت نيز سفارش كار خود را به صنايع لوله سازي آن كشور ارايه كرد.

كوره هاي ريخته گري لوله هاي چدني آمريكا در سال 1909م (1287 ش) براي ساخت یکصدو سی مايل لوله با قطر هشت اينچ و  قطر شش اينچ به كار افتادند و شركت نفت انگليس و ايران با پرداخت كل مبلغ تهيه لوله ها قبل از تحويل، عجله خود را در آماده شدن سفارش كارش نشان داده بود.

برنامه اي كه ريچي تدارك ديده بود حداكثر استفاده از جغرافياي محلي براي تسهيل در انتقال نفت بود. مخازني كه براي ذخيره نفت در مسجدسليمان ساخته شده بود حدود هشتصد پا از سطح دريا ارتفاع داشت. ريچي محاسبه كرد كه نفت از اين مخازن تا دو مايل به سمت جنوب حركت مي كند و آنجا بود كه او تلمبه خانه تقويت فشار خود را احداث كرد.

اين تلمبه خانه در منطقه اي موسوم به"تمبي" در جنوب مسجدسليمان احداث شد. پمپ هاي پيستوني رفت و برگشتي كه با نيروي بخار به حركت در مي آمدند آن قدر قدرت داشتند كه نفت را يكسره به سمت آبادان پمپاژ كنند. نفت پس از پمپاژ در تمبي از خط لوله احداث شده در ارتفاع يك هزار و چهارصدپايي موسوم به "پاگچ امام رضا" كه آن سوي رودخانه تمبي بود به راحتي مي توانست بالا برود. در اين منطقه قدمگاهي منسوب به حضرت امام رضا وجود دارد و مربوط به مهاجرت ايشان به مشهد مقدس است كه تاكنون باقي مانده و مورد توجه ساكنان محلي است.

سرازير شدن خط لوله در دشت "لهبري" سرعتي مضاعف به جريان نفت مي داد تا آنجا كه حتي مي توانست از ارتفاعات بعدي مسير، موسوم به "تل خياط" نيز بالا رفته و سپس تا صحراي جنوبي خوزستان و از آنجا تا آبادان طي طريق نمايد.

سرانجام اواسط سال1911 ميلادي، چارلز ريچي آزمايشات اوليه را روي خط لوله به پايان رساند و اعلام كرد خط لوله مسجدسليمان به آبادان با ظرفيت ارسال چهارصد هزار تن نفت خام در سال آماده بهره برداري است.

حمل لوله ها توسط گاري قاطركش- در سمت چپ تصوير چارلز ريچي، معاون رينولدز و مسئول احداث خط لوله ديده مي شود- سال 1916 م (1295 ش)

البته پمپ ها تنها توان ارسال سالانه دويست و پنجاه هزار تن نفت خام را داشتند و علاوه بر آن، گاز همراه نفت خام نيز مانع بزرگي براي ارسال نفت بود. مسدود شدن خط به وسيله گاز در بلندي ها باعث مي شد علاوه بر ماموران محلي حفاظت از خط لوله، گروهي نيز مسئول سركشي و تخليه اين گاز در نقاط مشخص شده باشند تا خط لوله را اصطلاحاً از"گس لاك"⁴ شدن ( مسدود شدن جریان نفت بوسیله تراکم گاز ) خارج كنند.

در اواسط سال 1911م (1289 ش) ریچي آزمایشات اولیه را روی خط لوله به پایان رساند و اعلام کرد که خط لوله به طول 230 کیلومتر آماده بهره برداری است. این خط لوله قادر بود سالیانه 400 هزار تن نفت خام را از مسجد سلیمان به پالایشگاه آبادان (اولین پالایشگاه در ایران) که تا آن زمان هنوز آماده نشده بود حمل کند. عملیات ساختمانی پالایشگاه آبادان از سال 1909 آغاز و در سال 1912 آماده بهره برداری شد.

نماي داخلي تلمبه خانه تمبي با چهار دستگاه پمپ ساخت شركت "وير"

وقتی که بالاخره خط لوله احداث شد با مشکل حمل و عبور آن از روی عرض رودخانه بهمنشیر در جزیره آبادان مواجه شدند. عرض رودخانه حدود 25 متر بود. برای این کار همه دو سوي رودخانه با بشکه های خالی قیر که به وسیله سیم به یکدیگر وصل و روی آب شناور بودند، متصل شد. براي كشيدن سيم ها نيز از جراثقالی که در ساحل رودخانه ساخته شده بود، استفاده شد. بدين ترتيب يك يک پل شناور احداث شد.

با توسعه فعاليت ها و افزایش تولید نفت، نياز به خطوط لوله بیشتر و جديد مشهود بود. درسال1914م (1292ش) خط لوله جديدي به قطر ده اينچ و اين بار از جنس فولاد سفارش داده شد، اما جنگ جهاني اول احداث آن را تا سال 1915ميلادي، يعني يك سال بعد به تعويق انداخت و ورود فناوري جوش نيز به مرور منجر به حذف گروه كارگران قبلی و تبديل به كارگران تيم جديد احداث خط لوله شد كه ديگر نياز نداشتند تا آچارهاي بلند و سنگين را به سينه بكشند، بلكه بايد كابل هاي موتور هاي جوش را در مسيرهاي طولاني و صعب العبور مي كشيدند تا استادكار جوشكار لوله هاي تنطيم شده را به هم جوش دهد .

تلمبه خانه كوت عبدا.. در نزديكي اهواز 

خط لوله قديمي و پوسيده تعويض شد، ضمن اينكه استفاده از آلياژهاي جديد و محكم تر در ساخت لوله ها باعث شده بود نفت با فشار بيشتري پمپ شود كه خط قديمي تحمل چنين فشاري را نداشت.

به سبب همین افزایش و تولید بیشتر، بعد از سال 1914 میلادی خطوط لوله بیشتری احداث گردید و ظرفیت و تعداد تلمبه خانه ها، متناسب با اين خط لوله ها که به OPLA⁵ موسوم بود، افزایش یافت. بتدریج سه تلمبه خانه دیگر یکی در "ملاثانی" بین اهواز و مسجدسلیمان، یکی در "کوت عبداله" در نزدیکی اهواز و دیگری در "دارخوین" بین اهواز و آبادان احداث گردید و جمعا سه خط لوله اصلی با سایز های 10 و 12 اینچ وظیفه انتقال نفت خام و فرآورده هاي نفتي را از میادین نفتی جنوب عهده دار شدند.

1. A.P.O.C: Anglo Persian Oil Company

2. British Petroleum

 3. Charles Ritchie

4. Gas Lock

5. O.P.L.A: Oil Pipe Line Acceleration