نگاهی به سیر تکاملی پمپ‏ ها و الکتروموتورها در سايت موزه پالايشگاه بي بيان

رضا علوانیان
کارشناس موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت

پالایشگاه بی‏ بیان به دلیل طول دوره فعالیت خود که تقریبا نزدیک به یک صده به درازا کشید به خودی خود تبدیل به موزه‏ ای از تجهیزات بهره‏ برداری در صنعت نفت شده است. از بهترین نمونه‏ هایی که سیر تکامل و تحول آن‏ها را در این بازه زمانی می‏ توان درپالایشگاه بی بیان (GP ) مشاهده كرد پمپ‏ ها، توربین‏ ها، الکتروموتورها و ژنراتورها است .

در بدو ورود به سایت می‏ توان چیدمانی از الکتروموتوها،پمپ‏ ها و ژنراتور برق dc را مشاهده کرد. یک نمونه جالب از موتور القایی الکتروموتور ساخت کمپانی METROPOLITAN VICKERS است . شرکت VICKERS METROPOLITAN با مسئولیت محدود، نام تجاری جدیدی بود که در 8 سپتامبر 1919 به شرکت برقی و تولیدی وستینگهاوس انگلیس داده شد.

در وب سایت گروه موزه علم به نشانی (https://collection.sciencemuseumgroup.org.uk) می‏ توان تاریخچه این کمپانی را مشاهده کرد. همچنین در کتاب ارزشمندBRITISH PETROLEUM EQUIPMENT چاپ 1949موجود در کتابخانه سایت موزه بی بیان تجهیزات این کمپانی قابل مشاهده می‏ باشد. با اندکی جستجو در این کتابخانه کتابچه راهنمایی را با نامELECTRIC MOTORS and associated equipment FOR THE OIL INDUSTRY را می توان یافت که توسط خود کمپانیMETROOLITAN VICKERS به چاپ رسیده است که در آن انواع الکتروموتورهای ساخت این کمپانی و همچنین تجهیزات وابسته و کاربردی در صنایع نفتی مانند سوئیچ های روغنی و چراغ های صنعتی معرفی شده‏ اند.

در ادامه بازدید به ساختمان متروکه‏ ای برمي خوريم که تلمبه‏ خانه سایت است . با کمی جستجو در این تلمبه‏خانه آثار باقیمانده ای از الکتروپمپ ‏ها موجود هستند. این الکترو‏پمپ ها از نوع سانتریفیوژال یا گریز از مرکز می‏باشند که نسل پیشرفت ه‏ای بعد از پمپ ‏های پیستونی هستند. الکتروموتور به کار رفته در این الکتروپمپ‏ ها از نوع القایی است .  در واقع کار این الکتروپمپ‏ ها، پمپاژ نفت به خارج از مجموعه بوده است.

در امتداد مسیر بازدید ، پالایشگاه قابل مشاهده است که اولین واحد آن مجموعه کارخانه بخار است. تقطیر نفت در این پالایشگاه مستلزم تزریق بخار آب با فشار بالا است و از آنجا که در اوایل تاسیس نیروگاه تمبی ظرفیت تولید برق آن پاسخگوی مصرف برق پالایشگاه نبود لذا از تلمبه‏ های با نیروی بخار استفاده کردند. همچنین برای تولید حرکت دورانی و مکانیکی از توربین‏ های بخار جهت پمپ‏ های آب‏گیری دیگ‏ های بخار استفاده می‏ کردند. نمونه این توربین‏های استفاده شده می‏ توان به توربین بخار با نامTERRY  اشاره کرد. در واقع کمپانی TERRY steam turbine پس از تأسیس ایستگاه تولید برق در محل‏ه ای اکتشاف نفت، کار پژوهشی خود را به تولید نیرو با کمک توربین‏ های بخار اختصاص داد. این کمپانی اکنون در شهر برلین است .

همچنین همزمان با تولید حرکت مکانیکی جهت پمپ ‏های آبگیری می توان نمونه این پمپ‏ ها پیستونی با نام EVAN که همان کمپانی JOSEPH EVAN & SONS LTD می باشد را در کنار دیگ‏ های بخار سایت دید. نکته جالب وجود این پمپ در کتاب BRITISH PETROLEUM EQUIPMENT  و توضیحات کامل مربوط به آن‏ها است. این کمپانی از سال 1810 میلادی فعالیت می‏کرده و هر دو نوع پمپ‏ های رفت و برگشتی بخار و سانتریفیوژال را در سطح وسیعی تولید می‏ كرد .

در کنار پمپ‏ های رفت و برگشتی می‏ توان نسل بعدی پمپ گریز از مرکز را که با نیروی برق کار می‏ کردند نیز مشاهده کرد که بعد از انقلاب و با راه اندازی دو دستگاه دیگ بخار دیگر علاوه بر دیگ های بخار اصلی GP و نیاز توان بالاتر از این پمپ‏ها در کنار پمپ‏ های پیستونی استفاده شد.

در‌ میان دیگ‏ های بخار شماره 1 و 2 ژنراتور کوچکی دیده می‏شود که ساخت کمپانی GREENWOOD & BATEY LTD است . این ژنراتور که با نیروی بخار کار می‏کند، از برق تولیدی آن به دلیل توان پایین آن(حدود 5 کیلووات) فقط در جهت روشنایی استفاده می‏ شد. در واقع این دستگاه کوپله شده‏ یک دینام(dynamos) و موتور است .

نفت خام با ورود به مخازن پالایشگاه، نیاز به آماده‌سازی جهت مراحل بعدی بهره‏برداری داشت. یک پمپ رفت و برگشتی که با نیروی بخار کار می‏کرد، نفت را از مخازن گرفته و آن را با فشار به کوره گرمکن منتقل می‏کرد. این پمپ ازنوع پیستونی و با نام WIER شناخته می‏ شود.

کمپانی G. & J. WIER LTD در زمینه صنایع نفتی کشورهایی از قبیل برمه، ایران و رومانی نقش قابل توجهی داشته است. این کمپانی در Glasgow انگلستان واقع بود و تا سال 2015 فعالیت داشت. در کتاب BRITISH PETROLEUM EQUIPMENT  موجود در کتابخانه سایت موزه بی‏بیان تجهیزات این کمپانی قابل مشاهده است .

با ورود به قسمت اصلی پالایشگاه یعنی همان برج تقطیر پمپ رفت و برگشتی وجود دارد، که وظیفه آن پمپاژ نفت کوره (مازوت) خروجی از برج تقطیر بود. در واقع تنها راه دانستن سطح نفت کوره در برج تقطیر دیدن گیج گلاس و کنترل سرعت این پمپ بود که حرکت این پمپ توسط دست و از روی تجربه انجام می‏ گرفت.

این پمپ ساخت کمپانی J.P.HALL & SONS LTD می‏باشد. جان پرسی هال در سال 1899 شرکت J.P.HALL & SONS LTD را در جاده لندن، پیتربورو برای ساخت پمپ‏های واکنش مستقیم با طراحی خاص‏‏ خود، که بسیار معروف شده‏اند، تأسیس کرد. در کتاب‏BRITISH PETROLEUM EQUIPMENT صفحه 244 و 245 واقع در کتابخانه سایت موزه بی‏بیان می‏توان معرفی تجهیزات این کمپانی را مشاهده کرد.

با توجه به تغییرات فشار دیگ‏های بخار و افت فشار آن‏ها، کارکنان مجبور به اعمال تغییراتی در سرعت پمپ‏ها و جبران کمبود فشار می‏شدند. به آب تزریقی بویلرها نیز پیش از ورود به پمپ تزریق کننده مقداری کاستیک جهت جلوگیری از ایجاد رسوب در خطوط لوله بخار افزوده می‏شد. این پمپ‏ها از نوع رفت و برگشتی بودند و در سال 1369 شمسی با نوع سانتریفیوژ تعویض شدند. این پمپ‏ های رفت و برگشتی از نوع WIER بودند.

آب گرم خروجی کندانسور بنزین از طریق یک خط لوله به خنک‏کننده مشبک منتقل می‏شود و سپس از بالابه به شبکه پاشیده می‏شد و هم‏زمان دو عدد فن الکتریکی تولید باد که در نزدیک تاور نصب بودند هوای پرفشار را به طرف شبکه‏های آب هدایت می‏کردند و باعث خنک شدن آب می‏ شد .  آب خنک شده در حوض سیمانی پای تاور جمع می‏شد و دوباره جهت مصرف مجدد با پمپ به کندانسورهای بنزین و کویل خنک کننده گازوئیل تزریق
می‏ شد و این سیکل به صورت بی‏ وقفه ادامه داشت. این سیستم خنک‏ کننده دارای 2 پمپ خنک‏ کننده از نوع  Flame Proof Pump(پمپ‏ های ضد‏حریق) هستند.

از نکات قابل توجه پمپ‏های رفت و برگشتی روش روغن کاری آنها است. یک سیلندر استوانه‏ ای روغن در بالای محفظه بخار آن قرار داشت که روغن با بخار وارد شده به درون آن مخلوط و در طی مدت یک ساعت به طور دائم به پایین و درون سیلندر سرازیر می‏ شد. از این رو پرسنل باید پس از بستن شیر بخار ورودی محفظه روغن که دقیقا روی سیلندر پمپ بود، با احتیاط و آرام شیر قیف ورودی روغن را باز می ‏کردند و یک لیتر گرایل 140 با غلظت بالا را درون سیلندر روغن وارد و بعد شیر قیف ورودی روغن را می‏ بستند و از پایین شیر ورودی بخار به محفظه را باز می‏ کردند، بخار داغ به همراه خود کم‏ کم روغن را پایین برده و باعث روغن‏کاری پیستون‏ ها می‏ شد. این کار به طور مرتب در هر ساعت توسط اپراتور انجام می‏ گرفت.

نیرو محرکه تمامی تجهیزات پالایشگاهی و گوگرد‏سازی توسط 3 انرژی انجام می‏شد که به ترتیب بخار، گاز و برق می‏باشد. علاوه بر بخار که برای به حرکت در‏آوردن سیستم‏ها استفاده می‏ شد با فاصله نچندان زیاد از بخار، گاز نیز جهت استفاده در نیرومحرکه نیز استفاده می‏ شده است که با ورود به سایت گوگرد‏سازی آلمانی می‏ توان 2 دستگاه توربین گازی را مشاهده کرد که وظیفه آنها مشابه توربین‏ های بخار ایجاد نیرومحرکه جهت به حرکت واداشتن سیستم‏ های نیرو مانند پمپ‏ ها‏ و...است . این توربین ‏ها توسط کمپانی ENGLISH ELECTRIC ساخته شده ‏اند.

شرکت ENGLISH ELECTRIC، یک تولید‏کننده صنعتی انگلیسی بود که پس از آتش‏بس جنگ جهانی اول با ادغام پنج شرکت که در طول جنگ اقدام به ساخت مهمات، تسلیحات و هواپیما می‏کردند، شکل گرفت. این کمپانی در سال 1918 میلادی تشکیل شد.

آخرین بخش مسیر بازدید، واحد گوگردسازی آمریکایی است که یکی از شاخص‏ترین الکتروپمپ‏ های قابل مشاهده در این سایت سانتریفیوژ پمپ ساخت کمپانی WORTHINGTON-SIMPSON است . اطلاعات مربوط به الکتروپمپ‏های این کمپانی در کتاب BRITISH PETROLEUM EQUIPMENT صفحه 518 و 519 قابل مشاهده است.

Worthington-Simpson یک تولید‏کننده پمپ بریتانیایی بود. بسیاری از پمپ‏های آنها در سیستم ‏های آب شهری در انگلیس مورد استفاده قرار می‌گرفت. این کمپانی توسط توماس سیمپسون در حدود سال 1785 تاسیس شده است. در موزه آثار آب انگلستان تولیدات این کمپانی به عنوان اثر موزه‏ ای در معرض بازدید عموم قرار دارد. در وب سایت این موزه (www.waterworksmuseum.org.uk) به تفصیل در مورد این کمپانی تحقیق شده است. الکتروموتور استفاده شده در این الکتروپمپ، موتور القایی سه فاز ساخت کمپانی با مسولیت محدودBRITISH THOMSON – HOUSTON CO LTD  یا مخفف BTH می‏ باشد که در سال 1943 میلادی ساخته شده است.
(77 سال قبل)

شرکت بریتانیایی تامسون-هیوستون با مسئولیت محدود (BTH)، به عنوان یک شرکت تابعه از شرکت جنرال‏الکتریک ایالات متحده در سال 1896 برای بهره‏ برداری از فروش محصولات در انگلستان ایجاد شد. کارخانه تولید BTH درRugby ، Warwickshire مستقر شده است. همچنین این کمپانی همانند نقش نفت ایران برای انگلستان در جنگ جهانی اول و دوم نقش بسزایی در این جنگ‏ ها داشته است. وب سایت گروه موزه‏ علم (https://collection.sciencemuseumgroup.org.uk) به تفصیل در مورد این کمپانی سخن گفته است.