گزارش های نفتی ابوالقاسم سحاب در"تاریخ خجسته"

                                                                             فرشید خدادادیان
رئیس واحد پژوهش و تاریخ شفاهی مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت

کتاب"تاریخ خجسته"(زندگی،زمانه و آثار استاد ابوالقاسم سحاب تفرشی)به کوشش نوه وي ، غلامرضا سحاب و توسط نشر دنیای جغرافیای سحاب در ۴۸۸ صفحه به چاپ رسید.
خاندان سحاب را همگان با تلاش ها و زحمات ایشان در علم جغرافیا و کارتوگرافی می شناسند و کمتر نقشه ای را در موسسات و آموزشگاه ها و مراکز علمی و فرهنگی می یابیم که نام"سحاب"بر آن قید نشده باشد،اما تلاش های فرهنگی و علمی استاد سحاب ،تنها محدود به علم جغرافیا نبوده،بلکه در حوزه های دیگر نیز دستی بر آتش داشته اند و کتاب تاریخ خجسته نمونه ای از این تلاش های علمی است.

زندگينامه

زنده یاد ابوالقاسم سحاب تفرشی(۱۳۳۵ـ ‌۱۲۶۶ش)، فرزند محمد زمان، در فم تفرش متولد شد.تحصیلات ابتدایی خود را در تفرش در مکتب‌خانه و سپس در محضر میرزا اسماعیل‌ خان دبیر تفرشی،اشراق ‌السلطنه و سید محمد امام‌ جمعه درخصوص فنون ادب و نثر نویسی و اصول فقه گذراند.
در سال ۱۲۸۷ شمسی(یعنی همان سالی که چاه شماره یک نفت در میدان نفتون به بهره برداری رسید)از تفرش به تهران آمد و زبان ‌های خارجی را فرا گرفت و به سمت معلمی در مدرسه آلیانس فرانسوی‌ ها به کار تدریس مشغول شد.استاد سحاب بعد از آن به تالیفات و ترجمه کتاب‌ های فراوانی همت گماشت ، تا آخرین روزهای عمر پربار خود یک لحظه از تلاش در راه آموزش فرزندان این مرز و بوم باز نایستاد.
استاد سحاب در سمت ‌های رئیس معارف ثلاث،معاونت کتابخانه ملی و مدیر فنی دانشسرای تهران و تدریس همزمان در مدارس تهران به فعالیت‌های فرهنگی خود ادامه داد و در حدود ۷۰ اثر جاویدان در حوزه تاریخ و شرح زندگی ائمه(ع) تالیف کرد و تعداد بسیاری آثار ترجمه از خود به یادگار گذاشت از جمله: شرح زندگی ائمه معصومین(ع) در چند جلد، کتاب زندگی سید‌الشهداء(ع) کتاب زندگی حضرت امام رضا(ع) در سه جلد،شرح حال بزرگان ایران در هشت جلد،تاریخ عمومی قرن ۱۴هجری،تاریخ انساب تفرش، مفتاح‌الاعلام شرح زندگانی خود از ۱۲۹۰ تا ۱۳۱۵ شمسی در پنج جلد و بسیاری مقالات که در طول ۴۰ سال در مطبوعات آن زمان به چاپ رسید. از وی همچنین اشعاری به فارسی و عربی به یادگار مانده است.

فعاليت ها

نخستین مؤسسه جغرافیایی و نقشه نگاری در ایران و منطقه خاورمیانه در سال ۱۳۱۵ خورشیدی(۱۹۳۶میلادی)به همت استاد سحاب و با همیاری فرزندش،زنده یاد مهندس عباس سحاب بنیان نهاده شد.انتشار انواع نقشه،کره،اطلس و دیگر انتشارات جغرافیایی برای نخستین بار در ایران حاصل کوشش‌های این مؤسسه و پایه‌گذاران آن بوده است و از همین رو می‌توان گفت که مؤسسه سحاب نقش زیادی در بالا بردن سطح دانش جغرافیا در کشور و شناسایی جغرافیایی ایران در جهان داشته است.در پاسخ به نیازهای فزاینده جامعه به نقشه، اطلس و دیگر انتشارات جغرافیایی و همچنین آگاهی در زمینه‌ دانش جغرافیا و اطلاعات مرتبط، به ویژه در زمان‌های حساسی چون سال‌های جنگ تحمیلی،این مؤسسه نقش خاصی ایفا كرده است.مؤسسه‌ سحاب با شماری از بنیادهای جغرافیایی نامدار و معتبر جهان همکاری‌های نزدیک داشته که از آن میان باید به تهیه و تولید نقشه‌هایی به زبان‌های انگلیسی،فرانسوی، آلمانی،عربی و همچنین ترجمه و انتشار چهار نقشه به زبان ژاپنی از راه‌ها،دامپروری و کشاورزی،مردم شناسی و حیات وحش(جانوری)ایران با همکاری مؤسسه‌ تیکوکو شوین ژاپن اشاره کرد.
مؤسسه سحاب به پشتوانه‌ سال‌ها اندوخته‌ علمی و عملی و همچنین یاری جستن از چهره‌های معتبر دانشگاهی، تاکنون توانسته است انواع نقشه‌ها و اطلس‌ها را به زبان‌های زنده‌ی دنیا منتشر سازد؛به طوری که شمار کتاب‌ها، نقشه‌های طراحی،چاپ و منتشر شده از هزار و هفتصد اثر فراتر می‌رود. برخی دیگر از نشریات مؤسسه، مانند نگاره‌های تشریحی و اطلس‌های آموزشی بارها تجدید نظر و چاپ شده‌اند.
هفت دهه فعالیت پیوسته و پیگیر با چاپ و انتشار بیش از سه هزار عنوان تولیدات فرهنگی، مشارکت فعال و چشمگیر در همایش‌های بین‌المللی نظیرِ همایش‌های نقشه‌نگاری در بوداپست، پِرت (استرالیا)، لندن، مکزیکوسیتی و دریافت تقدیرنامه‌های گوناگون به منظور ارائه‌ نقشه‌های چاپ ایران در کیفیت عالی، تهیه و طراحی کره‌ی جغرافیایی جهان اسلام برای نخستین بار در جهان، طراحی و ترسیم نقشه‌های برجسته نمای ایران، تهران – شمال، استان‌های آذربایجان، اردبیل و صدها ابتکار دیگر، موجب شد تا «مؤسسه سحاب» نامی آشنا در جغرافیای ایران باشد.
اما همانگونه که پیشتر آمد تلاش های این خاندان تنها محدود به یک حوزه نمانده است.کتاب تاریخ خجسته که به همت غلامرضا سحاب تدوین و منتشر شده وقایع ایران ازسال ۱۲۷۵ شمسی تا امروز را از دریچه نگاه استاد ابوالقاسم سحاب و به صورت مصور(با انتخاب عکسی که تدوین کننده انجام و افزوده است)بازگو می‌کند.

گزارش هاي نفتي

چندي پيش ، به مناسبت موضوعی کاری در آبان ماه سالجاری به همراه تعدادی از همکاران افتخار آشنایی مستقیم و حضور در دفتر استاد غلامرضا سحاب فراهم شد و با این اثر ارزشمند آشنا شدم،به فراخوز حوزه کاری و پژوهشی،گزارش های مرتبط با تاریخ نفت و فعالیت صنعت نفت که وي ارائه كرده است جالب توجه و شایسته تامل بیشتر آمد که بخش هایی از این گزارش ها را با هم می خوانیم.
گرچه کتاب محدوده تاریخی خود را از سال هزار و دویست وهفتادوپنج تا هزاروسیصدوسی و پنج آورده اما به دلایلی که در مقدمه آمده،بخش اول کتاب با عنوان؛"قبل از سال1304شمسی"بیشتر به زندگی شخصی مرحوم سحاب اشاره و بدین ترتیب به اتفاق مهم اکتشاف نفت در ایران اشاره ای نشده است.البته تقریری که از خود مرحوم سحاب بر تارک بخش اول درج شده دلیل این عدم اشاره را مشخص می کند.آنجا که می نویسد: نگارنده این بیانات بنده حقیر ابوالقاسم بن محمدزمان تفرشی در طلوع صبح چهارشنبه بیست و پنجم شهر رمضان المبارک 1342ق و 11ثور(اردیبهشت)1303شمسی و ماه مه 1924مسیحی که برای ادای فریضه به جماعت به مسجد سرچشمه رفته بعد از ادای نماز به حسب معمول هر روزه مختصر راهی در خارج از دروازه نهاوند که اکنون سال پنجم محل ماموریت اینجانب به سمت معارف است....در نظر گرفتم که از امروز شروع به نوشتن وجیزه در گزارشات زندگی و تاریخچه عمر خود بنویسم که روزگار چگونه گذشته و می گذرد و از اول صباوت تا کنون محفوظات ذهنی خود را به نگارس در آوردم. (ص13)
بدین ترتیب اولین گزارشی که مرحوم سحاب از موضوعات نفتی ایران ارائه می دهد مربوط به یکشنبه،نهم بهمن ماه سال هزار و سیصد و پنج خورشیدی و صحبت های مستوفی الممالک در مجلس شورای ملی است.توضیح اینکه پنجاه نفر از نمایندگان مجلس وقت لایحه ای به مجلس آورده و از رئیس دولت در پنج مورد از جمله ، نوشتن مراسله به کمپانی نفت جنوب که بر خلاف وظایفی بوده که قوه مجریه به رعایت آن التزام دارد.توضیح خواسته بودند.
مرحوم سحاب بخشی از توضیحات مستوفی الممالک در روز استیضاح را اینگونه نقل می کند: راجع به نوشتن مراسله به کمپانی نفت ایران و انگلیس زحمت تذکر می دهد که احدی منکر احتیاج مملکت به نفت و بنزین نبوده بلکه محسوس است که این احتیاج طوری رو به تزاید است که اگر تدارک آن نشود مملکت با مشکلات مواجه خواهد شد.به این لحاظ خیرخواهان مملکت به کمپانی تذکر می دهند که با وجود نفت سرشاری که از ایران خارج می شود محروم بودن خود مملکت از این شی ضروری جایز نیست و بر کمپانی لازم است اقداماتی به عمل آورد که نفتی که حوائج مملکت را کفایت می کند به قیمت مناسب در داخله رفع حاجت نماید.کمپانی در برابر این درخواست برخی تسهیلات تقاضا نمود از جمله اینکه عایدی دولت از قرار هر تن چهارشیلینگ(حذف شود)که دولت این تقاضا را ردكرد.
از سویی چون بر طبق نظام نامه گمرک که الان معمول است مال التجاره ایران که به خارج فرستاده شد و به علتی به ایران اعاده شد از گمرک معاف است و فعلا هم نفت جنوب که به خارج رفته از طریق خانقین وارد ایران می شود حقوق گمرکی ندارد و به این واسطه معافیت نفت از گمرک به عایدات دولت ضرری نمی زند.با ملاحظه اینکه نفتی که اصل احتیاج داخله است هرقدر ممکن باشد ارزانتر معامله شود صرفه مملکت خواهد بود لهذا نسبت به این نفت هم که برای تصفیه رفته و برای مصرف سوخت مملکت به همان معادل بر می گردد موافق اصول فوق استثناء آنرا از معافیت گمرکی لازم ندیدم(البته)اشعار می دارد که مجلس را حاکم این قضیه می داند هرگاه توافقی با کمپانی حاصل نشد به مجلس ارجاع خواهد شد. (نقل به مضمون/صفحات شصت و هفت و شصت و هشت)
از این بخش گزارش تاریخ خجسته علاوه بر موضوع اختلاف نظر مجلس و دولت مستوفی بر سر موضوع نفت،این اطلاع مهم کسب می شود که نفت مصرفی در داخل ایران در مقطع زمانی مذکور از طریق خانقین وارد می شده و نفت پالایش شده در داخل کشور و مشخصا آبادان صرفا برای صادرات بوده است!
علاوه بر این گزارش،حداقل در پنج جای دیگر از کتاب تاریخ خجسته نیز موضوعات و اخبار مرتبط با نفت ارائه شده که از دیدگاه مرحوم سحاب در روزشمار سال های اعلام شده،مهم و تاثیرگذار شناسایی شده اند.
در صفحات یکصدوچهل وپنج وشش کتاب به موضوع لغو امتیاز نامه دارسی توسط رضاشاه اشاره شده است. الغای امتیاز نفت جنوب در یوم ششم آذرماه 27رجب هزار و سیصد و پنجاه و یک قمری و بوم عید مبعث از طرف اعلیحضرت همایونی امر صادر شد که وزارت مالیه مراسله به کمپانی نفت جنوب(مستر جکسن)نوشته و قرارداد 1901ميلادي کمپانی دارسی را الغا كند.
در صفحات148و149 و در ادامه اخبار مرتبط با الغای امتیاز نفت دارسی می خوانیم: روزجمعه 2رمضان و 9دی ماه1311 میرزا علی اکبر خان داور وزیر عدلیه و میرزا حسین خان علاء سفیرکبیر ایران در پاریس از طرف دولت ایران برای نمایندگی و حضور در جمعه ملل عازم توکیو شدند تا در اختلاف حاصله بین دولت ایران و کمپانی نفت جنوب در مجمع مذاکره كرده و نمایندگی داشته باشند.
ادامه اخبار همین موضوع را در صفحه یکصد و پنجاه و یک تاریخ خجسته می خوانیم. میرزا علی اکبرخان داور وزیر عدلیه و میرزا حسین خان علاء که به نمایندگی از طرف دولت ایران در موضوع نفت جنوب به ژنو و تجمع بین الملل عزیمت نموده بودند روز29اسفند به مرکز وارد شدند.
در توضیح اتفاقات مهم سال1312خورشیدی،مرحوم سحاب به موضوع خاتمه مذاکرات نفت جنوب و قرارداد جدید اشاره می کند و اینکه روز دهم اردیبهشت مذاکرات نفت خاتمه و نمایندگان دولت با سرجان کدمن رئیس کمپانی مشکلات را حل نمودند.این مطلب در صفحه یکصد و پنجاه و شش کتاب درج شده و در صفحه بعد نیز ذیل تیتر امتیاز جدید نفت جنوب می خوانیم: قرارداد جدید که در تحت 27ماده از طرف دولت ایران و کمپانی در 29آوریل 1933م برای مدت شصت سال تنظیم شده در جلسه 13مجلس نهم 24اردیبهشت 1312شمسي از طرف وزیر مالیه تقدیم مجلس شد.
در صفحه دویست و پنجاه تاریخ خجسته گزارشی از محصولات نفت جنوب ایران در سال هزار و سیصد و پانزده منتشر و میزان محصول نفت جنوب ایران(شرکت سهامی ایران و انگلیس)در چهارماهه آن سال را بالغ بر دو میلیون و پانصد و نود و هشت هزار تن اعلام می کند و همچنین خبر می دهد که مجمع عمومی این شرکت در یازده ژوئن در لندن تشکیل شده است.
تاریخ خجسته در پاراگراف های کوتاه و دنبال هم رویدادهایی که از نظر نگارنده مهم بوده اند را در سال های مختلف محدوده نگارش،منعکس كرده است و از این منظر روایت یک اندیشمند اهل فضل از رویدادهای ایام زندگی خود و البته بسیار مهم است.
تاریخ خجسته در قطع رحلی و در 488صفحه به چاپ رسیده و منبعی ارزشمند برای شناخت بهتر نویسنده و همچنین رویدادهای سال های کار استاد تا هزار و سیصد و سی و پنج خورشیدی است.رویدادهایی که اتفاقات نفتی بخش مهمی از آنرا شکل داده اند.