پتروشیمی ایران پنجاه و هفت ساله شد

شادی معرفتی

کارشناس مرکز اسناد

فکر ایجاد صنعت پتروشیمی در ایران قدمتی بیش از 50 سال دارد. در متون و قوانین دهه 1330، قوانین و اصطلاحاتی همچون «صنایع شیمیایی منشعب از نفت» و «مواد شیمیایی حاصله از نفت و گاز طبیعی» و «مشتقات گاز» و «کود شیمیایی» استفاده شده، بدون اینکه واژه «پتروشیمی» به کار رفته باشد. در اولین اساسنامه شرکت ملی نفت ایران مصوب 5 آذر 1331 به تاسیس شرکتی به نام شرکت ملی نفت ایران برای اکتشاف و استخراج و بهره‌برداری از قبیل تصفیه و حمل و نقل و صدور و پخش نفت و مشتقات آن اشاره شده و در لایحه برنامه دوم عمرانی، اعتبارات تاسیس کارخانجات کود شیمیایی پیش‌بینی شد و اولین قدم در تاسیس صنایع شیمیایی نفت در خوزستان در خرداد 1337 برداشته شد. در گزارش خرداد ماه 1339 برنامه عمران خوزستان سازمان برنامه برای نخستین بار، عنوان «پتروشیمی» آورده شده است.

در اواخر دهه 1330 وزارت صنایع و معادن احداث کارخانه کود شیمیایی از گاز طبیعی را در مرودشت فارس مورد توجه قرار داد و در سال 1337 قرارداد طرح احداث کارخانه را بست و اجرای آن را به «بنگاه کود شیمیایی» واگذار کرد. این کارخانه در سال 1342 به بهره برداری رسید. در سال 1343 قانون تشکیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی تحت پوشش شرکت ملی نفت ایران و تمرکز کلیه فعالیت‌های مرتبط با ایجاد و توسعه صنایع پتروشیمی در این شرکت به تصویب رسید. در سال 1344 قانون توسعه صنایع پتروشیمی نیز تصویب شد.

صنعت پتروشیمی در کشوری که حدود 9 درصد ذخایر نفت و 16 درصد ذخایر گاز جهان را دارد، به دلیل استفاده از مزیت‌های نسبی کشور و ایجاد ارزش افزوده، از آغاز تاکنون مورد توجه سیاست گذاران و برنامه ریزان کشور بوده است. اگرچه توسعه این صنعت نیاز به سرمایه عظیم و نیروی انسانی فرهیخته داشته، اما اهمیت آن در رشد اقتصاد ملی کوشش در راه گسترش این صنعت را هموار کرده است.

روند توسعه و تحول صنعت پتروشیمی در ایران شش مرحله مشخص را در بر می‌گیرد:

مرحله پیدایش

وزارت صنایع و معادن در گزارش سال 1338 خود، خبر از تاسیس بنگاه کود شیمیایی وابسته به این وزارتخانه در مرودشت شیراز داد و  نوشت: «کارخانه کود شیمیایی شیراز در بهار سال 1340 شروع به کار خواهد کرد.» وزارت صنایع برای تاسیس این کارخانه به سراغ شرکت ملی نفت رفت و کارخانه کود شیمیایی شیراز صبح روز جمعه 26 مهر ماه 1342 با حضور شاه و ژنرال دوگل رئیس جمهور فرانسه و بانو افتتاح و از کتیبه آن پرده‌برداری شد.

پیشنهاد «شورای عالی صنایع پتروشیمی» در 27 آذر 1342 به تصویب هیئت وزیران رسید و شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران در ششم دی‌ماه 1343 تاسیس و مهندس باقر مستوفی به عنوان نخستین رئیس هیئت مدیره شرکت منسوب گردید و تا زمان وقوع انقلاب در این سمت باقی ماند.

گسترش اول

پس از تاسیس و سازماندهی شرکت، بررسی طرح‌هایی که از میان تولید محصولات پتروشیمی باید انتخاب می‌شد، آغاز شد و تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، توسعه این صنعت ادامه پیدا کرد. تا مدت‌ها کارخانه تولیدی شرکت، محصول کود شیمیایی شیراز بود که به شرکت واگذار شده بود. اولین شرکت خدماتی که شرکت ملی صنایع پتروشیمی ایران تاسیس کرد، «شرکت پخش کود شیمیایی» بود که فروش محصولات کود شیمیایی شیراز را بر عهده داشت، به علاوه کودهای مورد نیاز را وارد می‌کرد و در داخل کشور به فروش می‌رساند.

تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، توسعه این صنعت در قالب سه برنامه عمرانی از سال 1343 تا 1356 با اجرای طرح‌هایی برای تولید کود شیمیایی با استفاده از گازهای همراه نفت و همچنین تولید محصولاتی جدید نظیر دوده، گوگرد، گاز مایع، سود سوزآور، کربنات و بی‌کربنات سدیم، پی‌وی‌سی و مواد نرم‌کننده پلاستیک (DOP) با هدف عمده تامین نیازهای داخلی شکل گرفت.

مطالعات و مذاکرات شرکت با شرکت‌های دارای دانش فنی و سرمایه‌گذاران پس از آن، به بار نشست و احداث مجتمع‌های پتروشیمی رازی (شاهپور سابق)، آبادان، پازارگاد، کربن اهواز، خارگ، فارابی (ایران نیپون سابق)، و طرح‌های توسعه پتروشیمی شیراز و انجام بخش عمده ای از احداث پتروشیمی بندر امام (ایران ژاپن سابق) حاصل تلاش‌های این دوره بوده است.

رکود

از سال 1357 رکود پتروشیمی آغاز شد، در این دوره کشور درگیر با اعتصابات سال‌های پیروزی انقلاب اسلامی، محاصره اقتصادی، برخوردهای سیاسی و اجتماعی و بازتاب‌های ناشی از انقلاب اسلامی بود و شرکت عملا به اهداف تعیین شده خود نرسید. طی دوران جنگ تحمیلی، عمده فعالیت‌های شرکت ملی صنایع پتروشیمی، پشتیبانی از جبهه‌های جنگ تحمیلی و همچنین مراحل طراحی و مهندسی و تدارکات و آماده‌سازی زمین مجتمع‌های اراک و اصفهان بود.

در پی مشکلات ناشی از جنگ تحمیلی، هم‌زمان فعالیت‌های تولیدی شرکت نیز به حداقل رسید، طرح‌های پتروشیمی بندر امام در مقاطعی فعال شد ولی به علت شرایط خاص سیاسی، اقتصادی متوقف شد. طرح‌های جدیدی مورد مطالعه مقدماتی قرار گرفت ولی عملا هیچ طرح تولیدی جدیدی به اجرا درنیامد.

در این دوره، صنایع پتروشیمی همچون دیگر تاسیسات صنعت نفت، اغلب مورد حمله قرار گرفتند اما دو مجتمع پتروشیمی آبادان، رازی و پس از آن طرح پتروشیمی بندر امام (ایران ـ ژاپن) بیشتر از سایر مجتمع‌های پتروشیمی، بارها در معرض بمباران دشمن قرار گرفتند. تنها فعالیت عمده در این دوره تکمیل طرح توسعه پتروشیمی شیراز بود. در این دوره تنها واحدهایی که همچنان فعالیت داشتند عبارت بودند از مجتمع‌های شیراز، آبادان و کارخانه پولیکا، رازی، خارک، شیمیایی پازارگاد، فارابی و کارخانه کربن ایران.

تجدید حیات

با امضای قطعنامه 598، تلاش مجدانه برای بازسازی و نوسازی مجتمع و واحدهای تولیدی آغاز شد و طی مدتی کوتاه شرکت توانست علاوه بر بازسازی و نوسازی مجتمع و واحدهای تولیدی آغاز شد و طی مدتی کوتاه شرکت توانست علاوه بر تمرکز بر بازسازی و نوسازی واحدهای آسیب دیده در جنگ، اکثر این واحدها را مجددا در مدار تولید قرار دهد.

با اجرای اولین برنامه توسعه جمهوری اسلامی در سال‌های 1368 تا 1373 آغاز شد و بازسازی مجتمع‌های آسیب دیده به بهره برداری رسید. در عین حال، بهره برداری شماری از طرح‌های اساسی شرکت شامل مجتمع‌های پتروشیمی اصفهان، پتروشیمی اراک، و تکمیل مجتمع بندر امام آغاز شد.

متعاقب آن در برنامه پنج ساله دوم توسعه در سال‌های 1374 تا 1378 با بهره برداری از طرح‌های باقیمانده از برنامه پنج ساله اول، تولید سالانه محصولات پتروشیمیایی از 2.4 به 11 میلیون تن در سال رسید.

جهش، تثبیت و توسعه

این مرحله از سال 1379 آغاز شد. در این دوره بر پایه تجربیات به دست آمده از اجرای برنامه‌های اول و دوم، با اجرای برنامه پنجساله سوم و چهارم، احداث طرح‌های متعددی آغاز شد و از آن میان مجتمع‌های پتروشیمی تبریز، ارومیه، خراسان، بوعلی سینا، خوزستان، بیستون، فن آوران، امیرکبیر، شهید تندگویان، مارون، پارس، زاگرس، آریا ساسول، نوری (برزویه)، پردیس، جم، کرمانشاه، لاله، کارون و مهر به تولید رسید. علاوه بر آن، فعالیت هایی چون استفاده بهینه از ظرفیت‌های موجود، توسعه صادرات، ارتقاء جایگاه پتروشیمی در صادرات غیرنفتی و گسترش فعالیت‌های خصوصی سازی مورد توجه بود.

مقدمات مرحله خصوصی سازی و تبدیل شرکت ملی صنایع پتروشیمی به سازمان حاکمیتی و نظارتی در واقع از سال 1386 و با ابلاغ سیاست های اجرایی اصل 44 قانون اساسی آغاز شد و تعدادی از شرکت ها و مجتمع ها به صورت جداگانه به بخش خصوصی واگذار شد، اما با تشکیل شرکت هلدینگ پتروشیمی شامل باقیمانه مجتمع ها و شرکت های واگذار نشده، برای واگذاری یکجا به بخش خصوصی و تداوم فعالیت شرکت ملی صنایع پتروشیمی در قالب سازمان حاکمیتی و نظارتی در سال 1388 تصویب شد.

شرکت ملی صنایع پتروشیمی، یکی از چهار شرکت اصلی وزارت نفت است. طبق اساسنامه، ریاست مجمع عمومی صاحبان سهام شرکت بر عهده رئیس جمهور است و وزیر نفت ریاست هیئت مدیره شرکت را عهده دار است. البته با اجرای اصل 44 قانون اساسی می توان تغییراتی را در ساختار و ماموریت شرکت انتظار داشت.

در پنجاه و ششمین سالگرد تاسیس پتروشیمی در ایران، مدیریت موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت در صدد است با یادآوری خاطرات همکاران پتروشیمی شیراز، نخستین موزه پتروشیمی ایران را در محل این مجتمع در شیراز تاسیس نماید. 

/content/2/گزارش-تصویری/4827/پتروشیمی-ایران-پنجاه-و-هفت-ساله-شد