به بهانه 29 اسفند سال روز ملي شدن صنعت نفت

روايت يك پرسنل ايراني «شرکت نفت انگلیس و ایران» از نحوه مديريت انگليسي‌ها

يونس صادقي

کارشناس واحد پژوهش و تاریخ شفاهی

در منابع و اسناد مربوط به تحولات تاریخ، یکی از عوامل ملی شدن صنعت نفت در ایران، نارضایتی از نحوه اعمال مدیریت انگلیسی‌ها بر منابع نفتی و تبعیض بین ایرانیان و افراد خارجی شاغل در نفت عنوان شده است. موضوعی که به کرات در منابع و نشریات تکرار شده است. در یک نمونه از این اسناد تاریخی كه در مديريت موزه‌ها و مركز اسناد صنعت نفت نگهداري مي‌شود، پرونده‌ي پرسنلی شخصي به نام «ابراهيم كاووسي» به شماره كارمندي 3404  «انباردار فنی ارتش انگلیسی مقیم آبادان» وجود دارد که در جریان شرحی از شکوائیه خود از انگلیسی‌ها، خواننده تا حدی به نحوه تعامل مدیران انگلیسی با ایرانیان پی می‌برد. هرچند که گزارش احوال شخصی یک فرد را نباید مبنای قضاوت کلی دانست اما تا حدی انعکاس‌دهنده امور جاری در آن روزگاران بوده است. در این نوشتار پرونده پرسنلی «ابراهیم کاووسی» مورد بررسی قرار گرفته و نحو مواجهه او با روسای انگلیسی تبیین می‌گردد.

ابراهیم کاووسی:

ابراهیم کاووسی متولد اردیبهشت سال 1299 در خرمشهر بوده است. در دبستان فردوسی آبادان تحصیل کرده و ادامه تحصیل را در یکی از دبیرستان‌های آبادان گذرانده است. در سال 1939 میلادی در شرکت سهامی نفت انگلیس و ایران به عنوان منشی «کترینگ دپارتمنت» مشغول بوده و از آن تاریخ تا 1946 به عنوان انباردار فنی در ارتش انگلیسی مقیم آبادان فعالیت داشته است.

ابراهیم کاووسی در مکاتبه‌ای که با مدیر پرسنال (پرسنال منیجر) شرکت سهامی نفت انگلیس و ایران داشته، نوشته: «چون مدتی هست که دایره‌ای زیر نظر هیئت رئیسه شرکت به وجود آمده بود و اقدامات خیرخواهانه‌ای که این دایره به منفعت افراد ایرانی صورت داده مرا امیدوار ساخته که یکی از کارمندان سابق آن شرکت بوده‌ام و در جنرال ردکشن سال 1939 از کار منفصل گردیده‌ام شرحی از گذشته خود تهیه و با تقدیم آن به نظر مبارک

عطف توجه را خواستارم»

ابراهیم کاووسی در این گزارش به نحوه برخورد رؤسای انگلیسی شرکت نفت انگلیس و ایران اعتراض داشته و خواستار احقاق حق خود بوده است. در این گزارش، از رئیس «کیترینگ دپارتمنت» به نام «پارکر» یاد شده که آقای کاووسی منشی او بوده و به زعم وی بی‌نهایت پاک‌دل و از شخصیت‌های باسابقه شرکت بوده است. با مرخصی رفتن این فرد انگلیسی، شخصی به نام «نیومن» جایگزین شده که دارای «طبعی خشک و عصبانی‌مزاج» بوده و چون تازه به ایران وارد شده بود و با اخلاق ایرانیان ناآشنا بوده و اطلاعی از سابقه خدمت کارکنان نداشته، در کم‌ترین زمان ممکن و بدون تحقیق و تعمق باعث اخراج چندین نیروی پرسنل کارآزموده شعبه گردیده بود.

پس از چندین ماه که آقای نیومن جهت انجام ماموریت در حال اعزام به هندوستان بود از آقای کاووسی بازجویی به عمل آمده و با وجود تلاش در رفع سوءتفاهمات بین طرفین، ابراهیم کاووسی با اعلام عدم نیاز از سوی نیومن مواجه و به شرکت نفت «جنرال ردکشنرا» منتقل شده است.

با وجود شش سال کار در این شرکت، که همزمان با وقوع جنگ جهانی دوم و مشکلاتی که برای پرسنل نفت در این مقطع زمانی به وجود آمده بود و توسط افسران تایید شده بود، با استخدام ایشان موافقت نشد. لذا با شکوائییه که کاووسی نوشته و شرح مبسوطی از وضعیت حوزه کاری و خدمات خود ارائه داده بود خواهان برخورد منصفانه با پرونده و جلوگیری از اخراج خود شده بود.

او با ارائه پرونده کاری خود نوشته «یقین حاصل کردم که در پرونده من به وسیله اشخاصی تغییر و تحریفی به عمل آمده است. ولی اگر اینطور نباشد یک مطالعه سطحی به متن پرونده موجود اینجانب و تطبیق موضوع با تاریخ انفصال و ذکر علت اخراج از کار به شما ثابت خواهد شد که به طور کلی تقصیری از من سر نزده که اولیاء امور بتوانند پس از قضاوت و حکمیت آنرا ثابت و به جرم آن مرا از کار بیرون و در ورقه اخراجم صریحاً آن را ذکر کنند.»

در ادامه ابراهیم کاووسی با ذکر تناقضات رفتاری روسای انگلیسی شرکت آورده «اینجا لازم می‌دانم یک سوال بنمایم و آن این است که آیا مقصر بوده‌ام که پرسنل با استخدام موافقت نکرده و یا محظوراتی دیگر در پیش بوده و اگر مقصر بوده‌ام مگر شرکت می‌ترسیده که جرم را به من ثابت و به جای کلمه «سرپلست»{surplus= مازاد} عین آن را در ورقه‌ام موقع اخراج معمولا مانند هزاران اشخاص دیگر ذکر کند. این همان روش بعضی از رؤسای کار است که با خط مشی هیئت‌رئیسه که همیشه سعی دارند بهترین افراد کارفرمایانی جهت افراد کارگران ایرانی باشند مغایرت دارد.»

ویژگی‌های پرونده ابراهیم کاووسی:

1- این شرح کوتاه از زندگی شغلی ابراهیم کاووسی به عنوان نمونه‌ای کوچک از تضییع حق ایرانیان در مواجهه با انگلیسی‌ها بود که در نهایت منجر به نارضایتی از مدیریت انگلیسی‌ها بر منابع نفتی شد.

2- در این پرونده پرسنلی اطلاعات تاریخی جالب از رؤسای شرکت نفت انگلیس و ایران مانند «پارکر» و «نیومن» وجود دارد. همچنین در این شکوائیه با دایره‌ای در شرکت نفت انگلیس و ایران آشنا می‌شویم  که برای بررسی مشکلات کارگران ایرانی و رسیدگی به شکایات مردم ایجاد شده بود.

3- از جمله ویژگی‌های دیگر این پرونده روحیه و خلقیات روسای شرکت بوده که ابراهیم کاووسی به عنوان کسی که حقی از او ضایع شده آن را توصیف کرده است. البته به دلیل نوع نامه و شکوائیه‌ای که صورت گرفته نمی‌توان توصیف خلقیات انگلیسی‌ها توسط ابراهیم کاووسی را به عنوان امری لایتغیر پذیرفت اما به عنوان نمونه‌ای کوچک از رفتار یک رئیس شرکت نفت انگلیس و ایران با کارگر ایرانی باید بدان توجه کرد.

4- این پرونده از این جهت اهمیت داشته که ابراهیم کاووسی در مسئولیت نخست خود منشی «پارکر» بوده و رابطه نزدیک با یک رئیس انگلیسی نفت را تجربه کرده و در مسئولیت بعدی خود «انباردار فنی ارتش انگلیسی‎ها در آبادان» مشغول به کار بوده است و می‌توان گفت که توصیفات او به دلیل نزدیکی کاری با انگلیسی‌ها از اهمیت برخوردار است.

5- از جمله ویژگی‌های دیگر این پرونده آشنایی خواننده با مشاغل مختلف در حوزه صنعت نفت است که برای فهم تاریخ نفت از اهمیت برخوردار است.