مشاهیر نفتی؛ ابوالقاسم حالت

به گزارش روابط عمومی مدیریت موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت، با اکتشاف نفت در ایران در پنجم خردادماه 1287 در مسجد سلیمان بسیاری از اولین‌ها در این صنعت رقم خورد؛ از جمله این اولین‌ها روابط عمومی است؛ بسیاری آغاز روابط عمومی را در ایران با نام حمید نطقی، نخستين رئيس روابط عمومي شركت نفت، می‌شناسند، اما پژوهشگران بسیاری از جمله حسین میرزائی، تأسیس روابط عمومی در ایران را به دو سال قبل از حضور نطقی، در شرکت نفت ایران و انگلیس و از سوی خود انگلیسی‌ها مربوط می دانند.

ابوالقاسم حالت در زمره یکی از مهم‌ترین نویسندگان و طنزپردازان ایرانی است که زندگی حرفه‌ای او به نفت گره خورده است. استعداد ذاتی او در طنزپردازی و شعر با مضامین تاریخ نفت پیوند خورده و حاصل آن  در نشریات حوزه صنعت نفت انعکاس یافته است. تجربه زیسته ابوالقاسم حالت در کنار کارگران و کارمندان پالایشگاه آبادان و حوزه روابط عمومی نفت به پیشبرد نگرش او در خلق مفاهیم طنزگونه کمک کرده است، تا جایی که بتوان او را از معدود افرادی دانست که سختی کار در حوزه صنعتی کشور را با تصاویر شعرگونه در کالبد ذهن مردم شناسانده است. او سرودن شعر در پالایشگاه آبادان را به دلیل دوری از همسرش  دانسته که زمینه خلق غزل را برای او مهیا کرده بود. تجربیات ادبی حالت درکتاب‌های «فکاهیات حالت»، «دیوان خروس لاری»، «دیوان ابوالعینک»، «عیالوار» انعکاس یافته است. او به دلیل توانایی در زبان های انگلیسی، فرانسه و عربی دست به ترجمه آثاری چون «تاریخ فتوحات مغول» از ساندرز و «تاریخ تجارت» سیمونز و «تاریخ کامل ابن اثیر» زده که حیطه تاریخ پژوهی را مدیون خود ساخته است.

زمانه:

ابوالقاسم حالت، شاعر، طنزپرداز و مترجم ایرانی در سال 1298ش در تهران پا به جهان هستی گشود. در جوانی با نشریه «توفیق»  و با نام مستعار «خروس لاری» همکاری داشت. بعد از خروج رضاشاه از کشور و بازشدن فضای سیاسی و مطبوعاتی کشور، ابوالقاسم حالت مجال بیشتری یافت تا در حوزه مطبوعات فعالیت کند. او با اشاره به این دوران نوشته: «پس از شهریور1320 که ظاهراً بساط دیکتاتوری برچیده شد و قلم آزاد شد. برای بیان افکار خود مجال بیشتری یافتم و علاوه بر هفته‌نامه توفیق، با هیئت تحریریه برخی از جراید دیگر نیز همکاری کردم. در هفته‌نامه‌های امید، تهران مصور، قیام ایران و خبردار؛ آثار فکاهی به نثر و نظم داشتم» (زندگی‌نامه خودنوشت و خاطرات،1379، 16)

استخدام:

ابوالقاسم حالت در میانه زندگی به استخدام پالایشگاه آبادان در آمد. او در این جریان گفته «وقتی به آبادان رسیدم برای دیدن پالایشگاه رفتم. دیدار از پالایشگاه به استخدام در آنجا انجامید، او به مدت 11 ماه در آنجا زندگی کرد و زبان عربی را به خوبی آموخت که حاصل آن ترجمه چند متن تاریخی از جمله کتاب بسیار مهم« تاریخ کامل ابن اثیر» بود. او در ذکر خاطرات یادگری زبان عربی نوشته «پس از ملی شدن صنعت نفت، چون سه سال صدور صنعت نفت متوقف و پالایشگاه تعطیل بود. فعالیت‌های ادارات وابسته به پالایشگاه نیز کاهش یافت. در نتیجه فراغتی به دست آوردم و به فراگیری زبان عربی پرداختم» (زندگی‌نامه خودنوشت و خاطرات، 1379، 21) به دلیل توانایی نوشتن و روحیه طنزپردازی که داشت، برای نشریات شرکت نفت مطالب ادبی و طنز تهیه می‌کرد. چون تا سال 1329 شرکت نفت بنام «شرکت نفت ایران و انگلیس» نامیده می‌شد. روی سربرگ آن هم عبارت «انگل ایران...» چاپ شده بود. پس حالت شعری بدین مضمون در نقد این موضوع سروده است:

«شرکت نفت انگلیس امروز                    انگل این دیار ویران است

ورنه عنوان تلگرافی آن                       به چه منظور انگل ایران است»

همزمان به ملی شدن صنعت نفت با پیشنهاد «حسین مکی» روزنامه‌ای به نام «خبرهای روز» را منتشر کرد که اشعاری درباره روحیه ایرانیان و ایستادگی در برابر اجانب چاپ می کرد.

با وقوع کودتای 28 مرداد و کم رنگ شدن نقش نشریات، ابوالقاسم حالت در کارهای اداری شرکت ملی نفت مشغول به فعالیت در حوزه مقاله، ساختن شعر و ترانه و سرود و گفتارهای رادیویی شد. همچنین در نشریات نفتی همچون «نفت بین خودمان»، «آینه» و «نامه صنعت نفت ایران» همکاری مستمر داشت که  برخی از اشعار او در این نشریات به چاپ رسیده است.

در سندی برجای مانده مربوط به او که در سایت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت انعکاس یافته در راستای حکم علی اکبر دیباج در 20 شهریور 1341 به‌عنوان معاون روابط عمومی شرکت ملی نفت ایران شعری بدین مضمون در پایین نامه برایش سروده است:

« بنده از انتصاب او شادم                چونکه دارد بسی جهان بینی

ضمن تبریک منتظر هستیم               که زوتش خوریم شیرینی»

زمانی که هویدا مدیر امور اداری شرکت نفت بود و عبدالله انتظام هم رئیس هیئت مدیره شرکت نفت بود و همزمان با واقعه 15 خرداد و انتقاد انتظام از این امر، محمدرضاپهلوی خواستار استعفای او از سمت ریاست شرکت ملی نفت می شود. در این مقطع زمانی هویدا، ابوالقاسم حالت  را به دفترش دعوت کرده و از او خواسته بود تا در نشریات به انتظام حمله نکنند.

با انتقال حالت به تهران، مدتی مدیر مجله صنعت نفت و مدیر اداره روابط مطبوعاتی بود تا اینکه در سال 1352 بازنشسته شد. توانایی‌های چندوجهی او سبب شد که بعد از انقلاب، به همکاری با نشریه معروف «گل آقا» روی آورد که این همکاری تا  آخر عمر برقرار بود. به‌علاوه او نخستین سرود ملی بعد از انقلاب با نام «پاینده باد ایران» را سرود. ابوالقاسم حالت پس از عمری 73 ساله در سوم آبان 1371 درگذشت و در بهشت زهرا در کنار نامدارانی چون مجتبی مینوی و مهرداد اوستا به خاک سپرده شد. شخصیت ادبی و تاریخی او در کنار تجربه در حوزه صنعت نفت یک میراث ماندگار برای او به جای گذاشت. بخش بزرگی از دستاوردهای فکری او که منعکس شده در نشریات نفتی است در بخش کتابخانه و مطبوعات مرکز اسناد صنعت نفت قابل رویت و خوانش است. امید است که پژوهشگران با تورق در این نشریات به زوایای دیگر این شخصیت ملی پی برده و آثار او را معرفی کنند.

یونس صادقی