تأثير صنعت نفت بر داستان‌نويسی جنوب

به گزارش مدیریت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت، ادبیات داستانی به دلیل توانایی به تصویر کشیدن آمال و آرزوهای جامعه کارگری و صنعتی شهری، یکی از بهترین ابزارها برای به صدا درآوردن طبقه پایین جامعه است. طبقه‌ای که در تاریخ‌نگاری رسمی خاموش هستند. هنر هنرمند به بازگشایی قفل این سکوت است که نوعی رنج و محنت جامعه کارگری را به تصویر بکشد و ضمیرناخودآگاه جمعی تا سال‌ها بازگوکننده آن باشد.

صنعت نفت ايران با بيش از يک قرن سابقه، در وجوه سياسی، اقتصادی، فرهنگي ايرانيان ريشه دوانده تا جايی كه بخش بزرگی از ادبيات داستان‌نويسی حوزه جنوب كشور متأثر از رخدادهای تاريخی فرهنگي نفت شده است. نویسندگاني كه در اين حوزه جغرافيايي برخاسته‌اند با تجربه زيسته در كنار صنعت نفت به نوعی روايت حقيقی از همزيستی مردم جنوب با پديده مدرن قرن بيستم را انعكاس داده‌اند.

نجف دریابندری یکی از کارکنان صنعت نفت در داستان «مرغ پاکوتاه» راوی سلمانی (کارگر) است که قربانی جامعه صنعتی (نفت) شده است، اسماعیل فصیح در رمان «زمستان 62» فضای صنعت نفت در هنگامه جنگ ایران و عراق را بازگو کرده است و هوشنگ گلشیری با تأثیرپذیری ازحوزه صنعت نفت رمان «جن نامه» را به نگارش درآورده است، اسناد کاری این نویسندگان در مرکز اسناد و مدیریت موزه‌های صنعت نفت نگهداری می‌شود.

كتاب از «نفت.... تا داستان» روایت این همزیستی است. این کتاب نوشته شبنم حاتم‌پور، استاديار گروه زبان و ادبيات فارسي دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر است كه از سوی انتشارات زعيم در سال 1399 به چاپ رسيده است. تلاش اصلی مؤلف متمركز بر تأثيرگذاري صنعت نفت ايران بر ادبيات داستان‌نويسی جنوب كشور است. از همين روی نويسندگانی كه در آثار خود، نفت را به‌عنوان تم اصلی داستانی خود به كار برده‌اند به‌عنوان هدف پژوهش انتخاب، و آثار آنان مورد تحليل و بررسی قرار گرفته است. از جمله مهم‌ترين نويسندگاني كه در اين كتاب مورد توجه قرارگرفته‌اند می‌توان به نجف دريابندری، ابراهيم گلستان، اسماعيل فصيح، هوشنگ گلشيری، احمدمحمود، زويا پيرزاد، منيرو روانی پور، ناصر تقوایی و... اشاره كرد.

فصل اول: «صنعت نفت در ايران» در سه حوزه جامعه و صنعت، اكتشاف نفت در ايران و نفت و زندگي مردم تعريف شده است.

فصل دوم: «زمینه‌های تاریخی- اجتماعی - فرهنگی» به مروری گذرا بر تاریخ یکصدساله معاصر ایران اختصاص داده شده است.

فصل سوم: «داستان» به بررسی چند نوع ژانر داستانی اعم از ادبیات داستانی، ادبیات کارگری، ادبیات بومی پرداخته شده و بیوگرافی نویسندگان ادبیات داستانی جنوب مانند ابراهیم گلستان، نجف دریابندری، اسماعیل فصیح،احمدبیگدلی، فتح الله بی‌نیاز و فرهاد کشوری آمده است.

فصل چهارم: «جامعه‌شناسی داستان‌های جنوب» به مؤلفه‌های اقتصادی (اشتغال، مصرف‌گرایی) و سیاسی و فرهنگی (مهاجرت، مدارس، کتابخانه-سینما، زبان)، اجتماعی (اختلاف طبقات اجتماعی، نفت و آشفتگی مدرنیته) در حوزه نفت پرداخته شده است.

فصل پنجم: «سخن آخر» به نتیجه‌گیری و اعلام نویسندگان جنوب آمده است.

نگاهی کلی به اثر

کتاب «از نفت .... تا داستان» به‌عنوان یکی از جدیدترین پژوهش‌های حوزه نفت در سال 1399 به شمار می‌آید که مؤلف با تمرکز بر روزنامه‌های مثل دنیای سخن، بیداردلان، خوشه، اندیشه آزاد، مفید، گردون، چراغ، آرش، کانون نویسندگان ایران، پیام نوین، هنر و ادبیات جنوب، تکاپو، صنعت نفت، امیدایران، کار و هنر، آدینه، جهان نو و... به بررسی ادبیات داستانی جنوب با تمرکز بر مساله نفت پرداخته است.

از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های اثر، ایده جذاب مؤلف است که کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته بود و این اثر می‌تواند محرکی برای تحقیق پیرامون تاریخ اجتماعی نفت از منظر ادبیات باشد. چرا که کاوش در زندگی لایه‌های پایین جامعه نفتی جز از منظر ادبیات و تاریخ محلی قابل روایت نیست و جمع‌آوری آن بدین شکل گامی مهم درجهت پژوهش‌های بعدی است.

دومین ویژگی مهم اثر استفاده از منابع غیرتاریخ‌نگارانه همچون روزنامه‌های محلی و نشریات است که در کنار منابع تاریخ‌نگاری تاریخ نفت، قامت یک اثر پژوهشی را به کتاب بخشیده است. سومین ویژگی اثر، معرفی هرچند به اختصار نویسندگان حوزه نفت به صورت یک جا است که راه را بر محققین برای مطالعه در حوزه نویسنده مورد علاقه خود گشوده است.

ویژگی مهم دیگر کتاب «از نفت .... تا داستان» دسته بندی موضوعی است که همانطور که در معرفی فصول بدان پرداخته شد این کار سبب نظم ذهنی خواننده در خوانش اثر می‌گردد. ویژگی دیگر اثر ارحج دانستن توصیف بر تحلیل در کار خانم حاتم پور است که در فصول ابتدایی اثر بیشتر به چشم می‌خورد اما در فصل چهارم با عنوان «جامعه‌شناسی داستان‌های جنوب» حضور تحلیلی نویسنده در لابلای کلمات بیشتر نمایان می‌شود. اگر این ویژگی توصیف همراه تحلیل به صورت یکدست در تمام فصول همراه بود خواننده با اثری به مراتب عمیق‌تر مواجه می‌گشت. در بخش پایانی اثر با اطلاعات زندگی نامه‌ای از نویسندگان نفتی مواجه هستیم.

به لحاظ شکلی این اثر فاقد تصاویر روزنامه‌های استفاده شده و نویسندگان است که به نظر می‌رسد اگر در بخش ضمیمه کتاب چنین عنوانی به کتاب اضافه می‌شد به‌خصوص نشریاتی که کمتر در معرض دید خوانندگان بود می‌توانست جنبه زیبای‌شناسانه اثر را بالا ببرد و بر غنای آن بیفزاید. در مجموعه حوزه این نوع پژوهش‌های تاریخ اجتماعی نفت بسیارنوپاست و امیدواریم در آینده نزدیک چنین کتاب‌های درحوزه نفت و ادبیات به نگارش دربیاید تا وجهی مغفول مانده از تاریخ مردمی صنعت نفت انعکاس وسیع‌تری پیدا کند.

یونس صادقی