تاریخچه قراردادهای نفتی ایران (بخش سوم)

یکی از وجوه مهم در تاریخ نفت ایران امتیاز و قراردادهای نفتی است که در طول تاریخ بیش از یکصدساله نفت همواره در زندگی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی مردم تأثیرگذار بوده است. مدیریت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت با توجه به این تأثیرگذاری به بررسی این قراردادها پرداخته است. بخش نخست این تاریخچه که در هفته‌نامه مشعل منتشر شده به بررسی امتیاز و قراردادهای نفتی ایران از ابتدا تا قرارداد دارسی، بخش دوم به قرارداد دارسی و بخش سوم قرارداد نفت بختیاری و شمال را مورد بررسی قرار داده است.

در سال 1905 پریس، کنسول انگلیس در اصفهان و رینولدز، نماینده دارسی، با وساطت «حاجی امین الشریعه اصفهانی» معتمد دولت انگلیس در اصفهان، قراردادی در شش ماده با خان‌های بختیاری (نجفقلی سمسام‌السلطنه، حاج علی قلی‌خان سردار اسعد، غلامحسین خان شهاب السلطنه و نصیرخان صارم الملک) امضا کردند.

1.طرف اول قرارداد اجازه داشت که پس از عقد و امضای قرارداد به مدت پنج سال کلیه عملیات حفاری، بازرسی، تحقیقات و مطالعات لازم برای کشف و استخراج نفت در قلمرو بختیاری را انجام دهد و چنانچه لازم بداند، در مورد تجارت خود و احداث شاهراه، جاده و خط لوله اقدام کند و در صورت لزوم، خانه‌های مسکونی، انبارها و کارگاه‌هایی برای انجام گرفتن مقاصد خود ایجاد کند.

2.اگر نفت در قلمرو بختیاری به اندازه کافی کشف و تولید شود و چنانچه شرکت بخواهد نفت مزبور را تصفیه کرده و صادر کند، دو طرف قرارداد موافقت می‌کنند که شرایط مقرر در ماده یک دایر بر استفاده از زمین و محافظت از آن تأسیسات تا انقضای مدت امتیاز شرکت را اجرا کنند.

3.اگر چنانچه چشمه‌های نفت موجود در خاک بختیاری که طوایف مختلف بختیاری از آنها استفاده می‌کنند، به وسیلة طرف اول قرارداد، صدمه‌ای به آنها وارد شود، طرف اول تعهد می‌کند که به طرف دوم قرارداد خسارت بپردازد. در صورتی که میان دو طرف اختلافی در مورد مقدار خسارت بروز کرد، کنسول دولت انگلیس به‌عنوان میانجی و حکم، مشکل را حل‌وفصل کند.

4.طرف دوم قرارداد متعهد می‌شود یکی از خان‌های بانفوذ را به ریاست امور نگهبانی منصوب کند تا بتواند هم مأموران حفاظتی (نگهبانان) و هم کارگران ایرانی‌ای که در استخدام طرف اول قرارداد هستند، کنترل کند.

5.به موجب قرارداد، مبلغ پولی که از طرف شرکت یا شرکت‌های وابسته، به خان‌های بختیاری پرداخت می‌شود، صرفاً در قبال کارهایی است که در قرارداد آمده است.

6.پس از انقضای مدت امتیاز،کلیه ابنیه و دارایی‌های متعلق به طرف اول قرارداد، به طرف دوم قرارداد (خان‌های بختیاری) تعلق خواهد گرفت.

قرارداد نفت شمال

در سال 1916 دولت احمد شاه که تحت فشار دولت روسیه و اشغال ایران در زمان جنگ جهانی اول قرار داشت، قراردادی بین محمدولی خان خلعتبری، نخست وزیر وقت و وثوق الدوله، وزیر خارجه با خوشتاریا تبعه گرجستانی روسیه برای استخراج منابع زیرزمینی شمال ایران به شرح زیر منعقد شد:

1.دولت ایران به موجب امتیازنامه، حق انحصار کشف و استخراج نفت و گاز طبیعی و قیر و موم طبیعی را در حوزة ایالات گیلان و مازندران و استرآباد (گرگان) [به غیر از مناطق تحت قرارداد محمدولی خان سپهسالار خلعتبری] در مدت 70 سال به صاحب امتیاز اعطا می فرمایند ...

2.دولت ایران به صاحب امتیاز اجازه می دهد که هر وقت می خواهد شرکتی تأسیس کند. اسامی و نظامنامه و سرمایه آن شرکت، توسط صاحب امتیاز معین می شود؛ مشروط بر آنکه در ایجاد شرکت، صاحب امتیاز باید رسماً به وزارت فوائد عامه دولت اطلاع داده و همینطور نطامنامه آن شرکت را با تعیین محلی که شرکت مزبور باید در آن نقاط عملیات نماید، اظهار دارد و مدیران آن شرکت را باید به وزارت فوائد عامه معرفی نماید. در این صورت آن شرکت تمام حق و حقوق امتیاز را دارا خواهد بود. و مقرر است که آن شرکت باید تعهداً مسئولیت صاحب امتیاز را بر عهده گیرد.

3.صاحب امتیاز حق دارد که بنای چاه‌های نفت و حوض‌ها و انبار ها و محل تلمبه و مواقع جمع و تقسیم و تأسیس کارخانه و راه‌های لازمه و ابنیه و هرچه که لازمة دائر داشتن استخراج و حمل و نقل نفت است، بکنند.

4.دولت ایران اراضی بائره (غیر از جنگل که جزو اراضی دایره محصوب می شود) خود را در محل‌هایی که مهندسین صاحب امتیاز به جهت بنا و تأسیس عملیات مذکوره در مادة سوم لازم بدانند، مجاناً به صاحب امتیاز واگذار خواهند کرد و اگر آن اراضی دائر باشند، صاحب امتیاز باید اراض لازمه را به قیمت عادله، از اولیای دولت خریداری کند و دولت به صاحب امتیاز حق می دهد که اراضی و املاک لازمه را به جهت اجرای این امتیاز به رضایت از صاحبان ابتیاع یا اجاره کند مشروط بر آنکه هیچوقت قیمت اراضی و املاک از قیمت عادلانه اراضی واقعه در حول و حوش تجاوز نکند. مسلم است که این خریداری موافق مواد شرایطی خواهد بود که مابین صاحب امتیاز و مالکین، مقرر خواهد شد.

توضیح: مقرر است که اماکن مشرفه و مساجد و جمیع متعلقات آنها به محیط دائره که شعاع آن 200 ذرع (208 متر) باشد، از حوزه عملیات مستثنی است.

5.صاحب امتیاز متعهد است در موقع کشف و استخراج  چشمه نفت، وزارت فوائد عامه را به موجب راپرت مخصوص، مطلع ساخته و دو نسخه نقشه (که حداقل آن به مقیاس یک ده هزارم باشد) از اراضی و محالی که می خواهد در آنها استخراج نفت کند، به راپرت خود منضم کند. هرگاه صاحب امتیاز استخراج نفت را مفید به حال خود دانست، یکصدهزار منات نقد و یکصد هزار منات بلیط اکسیون (سهام) بدون حق استرداد باید به وزارت فوائد عامه بدهد و این تقدیمی به نحو مذکور، یک دفعه خواهد بود.

6.صاحب امتیاز متعهد است که هر ساله از منافع خالص، صدی شانزده با یک صورت بیلان به دولت ایران تقدیم دارد.

7.دولت ایران حق دارد در هر موقعی که مقتضی بداند، برای حفظ حقوق خود و اطمینان از اینکه صاحب امتیاز مواد فوق الذکر را اجرا کنند، تفتیشات لازمه در کتابچه و دفاتر تجارتی صاحب امتیاز راجع به نفت و سایر مواد ذکوره بکند و نیز یک نفر کمیسر برای این کار معین خواهد شد که طرف شور صاحب امتیاز خواهد بوده و محض خبر این تأسیس هر گونه اطلاعات مفیده داشته باشد، به صاحب امتیاز داده؛ همه نوع راهنمایی کند و محض حفظ حقوق دولت، متفقاً به صاحب امتیاز، هر گونه تفتیشی که مفید بداند، به عمل آورد. صاحب امتیاز همه ساله، از تاریخ شروع به عمل، سالی 6000 منات به کمیسر دولتی حق خواهد داد.

8.کلیه عمله و اجزائی که در تأسیس و بناهای فوق مشغول عملیات می‎شوند، باید از کتبای ایران و رعایای اعلی حضرت شاهنشاهی دولت علیه باشند، به استثنای اعضا و اجزای علمی و فنی.

9.تمام اسباب و ماشین‌آلات لازمه برای تفتیش و تأسیس و ایجاد و دائر کردن و بسط آنها که برای صاحب امتیاز لازم شود، از حقوق گمرکی معاف خواهد بود.

10.پس از اتقضای مدت مقرره در این امتیاز، کلیه اسباب و ماشین آلات و ابنیه و ساختمان متعلق به آنها، از منقول و غیرمنقول و کلیه چاه ها و چشمه های نفت بالکلیه، بدون استثناء متعلق به دولت ایران خواهد بود. صاحب امتیاز و شرکای ایشان به هیچ وجه حق اعتراض و خسارت نخواهند داشت.

11.اگر در مدت پنج سال از تاریخ این امتیاز، شروع به کار نشود، این امتیاز از درجه اعتبار به کلی ساقط است.

12.منازعات طرفین در خصوص اجرای مواد و شرایط امتیاز را بدین نحو قطع خواهند کرد که یک نفر از طرف وزارت فوائد عامه و یک نفر از طرف صاحب امتیاز معین خواهد شد؛ در صورتی که مابه النزاع به حکمیت دو نفری قطع نشد، آن دو حاکم مصوبه طرفین، به رضایت هم، ثالثی را معین می‌کنند که در آن موضوع، محل نزاع حکم قطع و فصل کنند.

در ماه مه 1920 شرکت نفت انگلیس و ایران شرکت تابعه‌ای به نام «شرکت نفت‌های شمال ایران» با سرمایه 3 میلیون لیره در لندن به ثبت رساند. مدیران این شرکت شامل «سر چارلز گرینوی» (Sir Charles Greenway) رئیس هیئت مدیره شرکت نفت انگلیس و ایران، «رابرت واتسن» (Robert Watson) از مدیران شرکت نفت برمه و اکاکی خوشتاریا، صاحب امتیار نفت شمال بودند. این شرکت صاحب امتیاز استخراج نفت شمال شد.

دولت ایران بعدها با فشار دولت آمریکا، به بهانه اینکه امتیاز خوشتاریا به تصویب مجلس شورای ملی نرسیده است، آن را از درجه اعتبار ساقط کرد. این اولین مورد دعاوی دولت ایران با شرکت نفت انگلیس و ایران بود. (فاتح، 1358: 331)

 در سال 1303/1924 وزارت فوائد عامه اعلام کرد که هر کس امتیازی از دوره قاجاریه دارد، ظرف دو ماه باید در دفتر وزارتخانه به ثبت برساند تا مورد رسیدگی قرار گیرد، والّا امتیازش از درجه اعتبار ساقط خواهد بود. 

یونس صادقی، توحید شریفی