تاریخچه قراردادهای نفتی ایران (بخش پایانی)

قراردادهای نفتی از آغاز فعالیت این صنعت تاکنون، بخش مهمی از صنعت نفت هستند که در ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از خود تأثیرات بسزایی بر جای گذاشته‌اند. با توجه به اهمیت این موضوع، مدیریت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت نیز به بررسی این قراردادها پرداخته و هفته‌نامه «مشعل» هم با هدف مرور و یادآوری به بازنشر آنها اقدام کرده است. در این شماره، قراردادهای نفتی از کنسرسیوم تا انقلاب اسلامی بازخوانی می شود.

قراردادهای پیوستی کنسرسیوم:

1. در 15 اگوست 1954/ 24 مرداد 1333 قراردادی میان دولت ایران و شرکت نفت انگلیس و ایران به منظور پرداخت غرامت به کمپانی نفت به مبلغ 25 میلیون لیره در ده قسط منعقد شد که اقساط آن از سال 1957/ 1336 آغاز می شد.

2. قرارداد خرید و فروش 1973/ 1352/ سن موریتس: این قرارداد در 31 ژوئیه 1973/ 9 مرداد 1352 در 23 ماده و یک جدول پیوست به امضا رسید. این قرارداد 20 سال از اول فروردین 1352 بود. طبق این قرارداد 30 درصد از حوزه عملیات قرارداد کنسرسیوم کاسته شد. پیش‌تر 10 درصد دیگر از مساحت حوزه عملیات کنسرسیوم طی توافقی در سال 1968/1347 کاسته شده بود. (ذوقی، 1378: 301)

قرارداد های مشارکت:

1. سیریپ: در سال 1957 عملیات حفاری در ناحیة قم با موفقیت همراه بود. شرکت ملی نفت ایران، منطقه را برای عقد قرارداد آزاد اعلام کرد. انریکو ماتئی (Enrico Mattei) سیاستمدار ایتالیایی و مدیر شرکت نفتی «انی (ENI) به سرعت قرارداد بهره‌بردای از این منطقه را در قالب یک شرکت مختلط ایرانی – ایتالیایی به نام «سیریپ  (SIRIP) آغاز کردند که حاصل همکاری شرکت ملی نفت با شرکت ایتالیایی «آجیپ میناریا» از شاخه‌های شرکت انی با سهام مساوی بود. هیئت مدیره شرکت سیریپ به طور مساوی از اتباع ایران  - ایتالیا و رئیس هیئت مدیره ایرانی بود. هزینه‌های اکتشاف و عملیات دیگر تا زمان رسیدن به نفت بر عهدة طرف ایتالیایی بود. با وجود مخالفت و نارضایتی شرکت‌های آمریکایی، طرف ایتالیایی بر موضع خود پابرجا ماند.

2. پان امریکن: در سال 1958 دولت ایران منطقه نفتی فلات قاره را برای سرمایه‌گذاری نفتی، آزاد اعلام کرد که متعاقب آن 57 شرکت در مزایدة قرارداد این منطقه شرکت کردند. در نهایت برنده مزایده، شرکت نفت «پان امریکن» وابسته به شرکت «استاندارد ایندیانا» بود. قرارداد مشارکت در ژوئن 1958/ خرداد 1337 به امضا رسید. ایران و پان امریکن، مشترکا شرکت ایپاک (Ipoc) را ایجاد کردند تا با شرایط مشابه با سیریپ در ایران فعالیت کند.

3 .لاوان: در سال 1965/ 1344 شش قرارداد مشارکت نفتی دیگر منعقد شد. این قرارداد با کنسرسیومی شامل شرکت‌های «اتلانتیک، مورفی، سان اویل و یونیون اویل» منعقد شد که منجر به تشکیل شرکت نفت لاوان/ لاپکو. این قرارداد از سودده ترین قراردادهای مشارکی ایران محسوب می شد.

4.  ایمینوکو: در همان سال، قرارداد مشارکت دیگری با گروهی مرکب از شرکت های «آجیپ، فیلیپس و یک شرکت هندی» منعقد گشت و به موجب آن شرکت پیمانکاری به نام «شرکت نفت بین‌المللی دریایی ایران/ ایمینیکو.

5 .اینیپکو:  قرارداد مشارکت شرکت ملی نفت ایران و گروه شرکت‌های نفتی ژاپنی که با تشکیل شرکت نفت ایران و ژاپن اینیپکو پیمانکاری عملیات را در حوزه ای به مساحت 8 هزار کیلومتر مربع در لرستان عهده دار شد.

6 .آمردا هس:  قرارداد شرکت ملی نفت ایران و شرکت نفت آمریکایی Amerada Hess در حوزه ای به مساحت 7300 کیلومتر مربع در فلات قاره ایران به پیمانکاری شرکت مختلف نفت بوشهر (بوشکو)

7 .موبیل: قرارداد مشارکت با شرکت نفت موبیل آمریکا به مساحت 3500 کیلومتر به پیمانکاری شرکت نفت هرمز (هوپکو) 

قرارداد ها انجام خدمت یا پیمانکاری

اولین قرارداد از این نوع در اگوست 1966/ مرداد 1345 بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت دولتی تحقیقات و فعالیت‌های نفتی فرانسه (اراپ)  برای فعالیت‌های اکتشاف و استخراج منعقد شد. پیمانکار متعهد به انجام خدمات فنی، مالی و تجاری در ازای دریافت حق الزحمه در قالب سهمی از نفت استخراجی بود.

دو قرارداد مشابه نیز در سال های 1969/ 1348 منعقد شد که اولی با کنسرسیوم 5 عضوی اروپایی (اراپ 32 %، آجیپ 28 %، هیسپان اویل 28 %، پتروفینا 15 % و شرکت نفت اتریش 5 %  در حوزه ای به مساحت 27260 کیلومتر مربع و قرارداد دوم با شرکت آمریکایی کانتیننتال   در حوزه ای به مساحت 12 هزار کیلومتر مربع بود.

قراردادهای اکتشاف و توسعه

 این نوع از قراردادها که بر اساس قانون نفتی / 1353 1974 منعقد شد، نوآوری جدیدی در معاهدات نفتی بود که دگرگونی بزرگی به نفع کشورهای تولیدکننده نفت پدید می‌آورد.

در این نوع از قراردادها، پیمانکاران فقط تا زمانی که تولید نفت به میزان تجاری می رسید، مسئولیت عملیات اکتشاف را عهده دار بود و پس از شروع بهره‌برداری، شرکت نفت ایران، خود مسئولیت عملیات تولید و استخراج را بر عهده می‌گرفت و در نتیجه قرارداد اکتشاف و توسعه خاتمه یافته تلقی می شد. در مقابل شرکت اکتشافی، به مدت می توانست مقداری از نفت تولیدی را با تخفیف ویژه خریداری  کند.

قبل از انقلاب اسلامی، 6 قرارداد از این نوع در ایران منعقد شدکه شامل دو قرارداد با شرکت نفت آلمانی دمینکس در شیراز و آبادان؛ یک قراداد با شرکت فرانسوی C.E.P  با تشکیل «شرکت توتال ایران» در غرب لارستان؛ یک قرارداد با شرکت آمریکایی «الترامار» با تشکیل شرکت ایرانی «الترامار ایران» در جنوب شرقی لارستان؛  قرارداد پنجم با شرکت آجیپ ایتالیا و تشکیل شرکت «آجیپ ایران» و آخرین قرارداد با شرکت آشلند آمریکا با ایجاد شرکت مشترک «اکتشاف لار» در منطقة شمال لار؛ می شد. (ذوقی، 1378: 322-307)

یونس صادقی، توحید شریفی