شرکت نفت انگلیس و ایران یا شرکت نفت ایران و انگلیس؟

با رسیدن به 29 اسفند و سالروز ملی شدن صنعت نفت در سال 1329 شمسی و طرح خلع ید از شرکت نفت این پرسش مهم مطرح می‌شود که شرکتی که چند دهه فعالیت مستقیم در ایران داشته و منابع نفتی ایران را در اختیار داشته با چه عنوانی فعالیت می‌کرده و در منابع ایرانی به چه عنوان معروف شده است؟

در کتاب پنجاه سال نفت اثر مصطفی فاتح (از مدیران ارشد نفتی) که یکی از منابع بسیار مهم تاریخ نفت ایران است از شرکت نفت با عنوان «شرکت نفت ایران و انگلیس» یاد شده است و همینطور در برخی از فیلم‌های سینمایی سالیان اخیر نظیر فیلم خائن‌کشی مسعود کیمیایی (با موضوع اوراق قرضه ملی در دوران نخست‌وزیری مصدق) از عنوان «شرکت نفت ایران و انگلیس» استفاده شده است. اما آیا به‌راستی این عنوانی که در منابع ایرانی آمده با اسناد و متون تاریخی همخوانی دارد؟

زمينه‌هاي تاريخي تأسيس شركت نفت انگليس و ايران به قبل از اکتشاف نفت در ايران بر می‌گردد. جستجو برای نفت در خاورمیانه برای نخستین بار از سوی شرکت امتیازات حفاری انجام یافت و دو چاه بین سال‌های 1891 و 1893 میلادی در نزدیکی بوشهر و جزیره قشم حفاری شد که ناموفق بود.

در تاريخ ۲۶ مه ۱۹۰۸ مصادف با ۵ خردادماه ۱۲۸۷با تلاش مهندسان و کارگران، نفت در چاه شماره يک مسجدسليمان فوران كرد. اين امر منجر به تغييرات بنيادي در كشور، و ورود عناصر خارجي شد. با ورود انگليسي‌ها به مناطق نفتي جنوب، لزوم تشكيل شركت نفت انگليس و ايران به وجود آمد. پس در ۱۹۰۹/۱۲۸۸ اين شركت با سرمايه ۲ هزار پوند تشكيل و در لندن ثبت شد. نام اولیه این شرکت  در مکاتبات رسمی و بین‌المللی Anglo-Persian Oil Company بود و از سال 1935 میلادی به بعد نیز  با تغییر عنوان به Anglo-Iranian Oil Company مشهور شد. شرکت نفت با آرم بی‌پی و با  رنگ‌های سبز، سفید و قرمز به منظور علامت بنزین ایران در جهان فروخته می‌شد( همایونفر، 1324: 33)

زمزمه‌های ملی شدن صنعت نفت و از دور خارج شدن شرکت نفت انگلیس و ایران از دوره شانزدهم مجلس شورای ملی و با تلاش‌های دکتر محمد مصدق شکل جدی به خود گرفت. براساس روایات منابع تاریخی،  نخستین نشست کمیسیون نفت در روز پنج‌شنبه ۵ تیرماه سال 1329 ژوئن 1950 تشکیل شد که در آن نشست هیئت رئیسه خود را انتخاب کردند.

دکتر مصدق در نامه‌ای به روزنامه اطلاعات در مورخه ۲۹ آبان‌ماه ۱۳۲۹ در مورد قرارداد الحاقی نفت، آن را مغایر استیفای حقوق ملت ایران دانست و تأکید کرد که این قرارداد سبب سلب حقوق ملت ایران می‌شود (ترکمان، 1375: 130) در جلسه پانزدهم کمیسیون نفت، سپهبد رزم آرا نخست وزیر و چند تن از اعضای کابینه به منظور دفاع از لایحه قرارداد الحاقی حضور یافتند. جمال امامی با عنوان این مطلب که لغو قرارداد ۱۹۳۳ به صلاح نیست، از طرف اکثریت اعضای کمیسیون خواستار این شد که دولت با شرکت نفت مذاکره کند و قرارداد منصفانه‌تری به مجلس پیشنهاد کند.

 رزم‌آرا در پاسخ به سؤالات اعضای کمیسیون نفت، از مذاکرات با شرکت نفت خبر داد ( جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای ۲۸مرداد ۱۳۳۲، بی‌تا: ۱۵) همچنین رزم‌آرا  با اشاره به نظر کارشناسان که مأمور مطالعه نفت شده بودند، ملی کردن نفت در ایران را غیر عملی دانست (هوشنگ مهدوی، ۱۳۷۵: ۵۳) پس از آن مصدق در کمیسیون نفت، نطق‌های مفصلی را درباره‌ای لایحه نفت انجام داد(نک: جعفری قنواتی، ۱۳۸۰: ۱۷۵) سپس نظریه سیاست منفی را به پیش می‌برند که مبارزه بر ضد استقرار مجدد سلطه استبدادی و فرآهم آوردن امکانات انتخابات آزاد، از الزامات آن به شمار می‌رود. این نظریه از اواخر مجلس پانزدهم وارد مرحله جدی خود شد و در مجلس شانزدهم ادامه یافت (نطق‌های دکتر مصدق در دوره شاندهم مجلس شورای ملی، ج۱، ۱۳۵۷: ۱۰) در کابینه  حسین علاء که پس از رزم‌آرا روی کار آمده بود کمیسیون نفت، لایحه مربوط به ملی شدن نفت را برای تصویب با مهلت دو ماه به مجلس فرستاد. (فرمانیان، ۱۳۷۸: ۵۵۸) در نهایت در روز ۲۹ اسفند ۱۳۲۹/ ۲۰ مارس ۱۹۵۱ هر دو مجلس طرح قانون ملی شدن صنعت نفت را در سراسر کشور تصویب کردند (عامری، ۱۳۸۸: ۳۵۰)

طرح خلع ید و ملی شدن صنعت نفت در تاریخ ۱۰ اردیبهشت‌ماه ۱۳۳۰/ ۱ مه ۱۹۵۱. به تصویب دو مجلس و توشیح شاه رسید و در نتیجه شرکت نفت انگلیس و ایران و دولت انگلیس، دولت ایران را مورد اعتراضات شدیدی قرار دادند که این اختلافات به دیوان داوری ارجاع داده شد (شجیعی، ۱۳۸۳: ۲۲۸) به این ترتیب نفت ایران ملی و در اختیار دولت قرار گرفت.

جدای از ملی شدن صنعت نفت و خلع ید از شرکت نفت، موضوعی که در بین پژوهشگران تاریخ نفت دیده شده استفاده از عنوان اشتباه « شرکت نفت ایران و انگلیس» به جای استفاده از عنوان دقیق و درست «شرکت نفت انگلیس و ایران» است که با توجه به سیرتاریخی عنوان این شرکت که در نوشتار حاضر بدان اشاره شد و همچنین رجوع به اسناد این شرکت در مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت ( به خصوص در آرشیوهای کارگری و کارمندی پالایشگاه آبادان که عنوان و لوگوی شرکت نفت انگلیس و ایران در پرونده های پرسنلی افراد شاغل در این شرکت وجود دارد) و همچنین رجوع به منابع اصلی این شرکت نظیر نشریه تخصصی نفت به راحتی می توان به‌عنوان اصلی آن پی برد و از جایگزین کردن عنوان غیر علمی اجتناب کرد.

یونس صادقی، کارشناس مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت