گشتي در "موزه بنزين خانه آبادان"

سوار بر اسب زمان

گشتي در "موزه بنزين خانه آبادان"

 به بهانه افتتاح نخستين موزه از طرح موزه هاي صنعت نفت

موزه بنزین خانه آبادان، راوی ناگفته هایی است از گذشته­ های دور که به واسطه نمایش اسناد و اشیای قدیمی لب به سخن می گشاید تا برای لحظه ای کوتاه ما را از امروز جدا کرده و مسافر دیروز نماید. این موزه روایتگر داستان توزیع نفت و فرآورده های نفتی است، در شهر آبادان، از دهه اول 1300 خورشیدی تا به امروز...

جایگاه قدیمی آبادان به عنوان نخستین جایگاه سوخت در ایران در سال 1306 شمسی (1927 میلادی) در مرکز شهر آبادان توسط کمپانی بریتیش پترولیوم (BP) احداث شد. این مکان ابتدا جهت توزیع و فروش نفت سفید مورد استفاده قرار می گرفت و حلب های پرشده از مواد نفتی در آن به فروش می رسید. با گذشت زمان و با ورود اتومبیل، این جایگاه به پمپ بنزین تبدیل شد.

هنگام سوخت گیری در این پمپ بنزین، ابتدا فرآورده های نفتی که در مخازن پرچی نگهداری و با استفاده از تلمبه های دستی به ظروف پیمانه ای منتقل و سپس بر اساس نیاز هر مصرف کننده، سوخت به وی تحویل داده می شد.

پس از موافقت وزیر نفت با راه اندازی موزه های نفت در آبادان، پنج نقطه از اماکن تاریخی و قدیمی صنعت نفت در این منطقه شامل نیروگاه شماره یک پالایشگاه آبادان، بخش قدیمی واحدهای عملیاتی، همچنین کارگاه ریخته گری و مخازن قدیمی، اسکله و جراثقیل اکوان و گوگرد، آموزشگاه فنی و حرفه ای (Artisan School)، خانه های تشریفاتی و جایگاه پمپ بنزین در فاز اول براي تبديل به موزه هاي نفت در دستور کار قرار گرفت.

در همین راستا فاز مطالعاتی و پژوهشی این پروژه و به موازات آن شناسایی و گردآوری اشیا و اسناد قدیمی صنعت نفت در سراسر کشور به ویژه مناطق عملیاتی آغاز و پس از پایان مطالعات و تحقیقات، در دی ماه سال 1394، موزه بنزین خانه آبادان وارد فاز عمرانی و اجرایی شد.

یک ساختمان قدیمی 90 ساله با دو اتاقک خالی و متروکه که نمای بیرونی آن طی سال های اخیر به شیوه ای ناشیانه مرمت شده، دو مخزن بزرگ و پرچی و یک ساختمان 60 ساله که تا چندی پیش به عنوان انبار پخش مورد استفاده قرار می گرفت، همه آن چیزی بود که تا یک سال پیش، از نخستین پمپ بنزین کشور بر جای مانده بود.

حال بعد از گذشت یک سال، این جایگاه شکل و شمایل تازه­ای به خود گرفته است. دیگر از آن ساختمان های متروک با اتاقک های تاریک و رنگ پریده، مملو از ضایعات و در و پنجره های مسدود و خاک گرفته، خبری نیست. حالا گل و لای و کف پوش های نتراشیده و نخراشیده محوطه، جای خود را به گیاهان و درختان زیبای بومی منطقه به ویژه نخل های سر به فلک کشیده داده است.

موزه "بنزین خانه" با مساحت 1856 متر مربع، همجوار با جایگاه جدید پمپ بنزین در مرکز شهر و مقابل شورای شهر آبادان، واقع شده است. در کنار درب اصلی موزه که به خیابان شهرداری باز می شود، تابلوی موزه باعنوان "اولین جایگاه پمپ بنزین ایران" در کنار تصویری قدیمی از بنای اولیه ساختمان به چشم می خورد.

در بدو ورود، محوطه ای وسیع، با فضاسازی زیبا، ترکیب یافته از المان های سنتی و مدرن، مزین به گیاهان بومی منطقه، نورپردازی شده با استفاده از چراغ ­های قدیمی به نام چراغ­ های تونلی ضد انفجار که زمانی در تاسیسات صنعت نفت مورد استفاده قرار می گرفت، توجه هر بیننده ای را به خود جلب می کند.

در بخش غربی محوطه، مجموعه ای از دستگاه های پمپ بنزین به ترتیب سال ساخت و بر اساس روند تکمیل کنار هم چیده شده اند. در میان آنها یک دستگاه پمپ دستی شیشه ای مدرج، ساخت شرکت انگلیسی ساتم متعلق به سال 1925 میلادی بیشتر از سایر دستگاه ها جلوه می کند. اغلب دستگاه­های نمایش داده شده که تعداد آنها به 12 عدد می رسد، ساخت شرکت های انگلیسی، آمریکایی و ژاپنی است که البته در میان آنها محصولات کشورهای آلمان، استرالیا و هندوستان نیز به  چشم می خورد.

در ضلع شرقی محوطه، ساختمان نگهبانی واقع شده و در ضلع شمال شرق نیز ساختمانی برای ارائه امکانات رفاهی به بازدیدکنندگان در نظر گرفته شده است که به زودی به یک کافی شاپ تبدیل خواهد شد. در حال حاضر در این ساختمان تعدادی عکس قدیمی­ مرتبط با صنعت نفت به نمایش گذاشته شده است.

در ضلع شمالی محوطه، ساختمانی آجری با عناوینی بر سردر آن "مرکز فروش محصولات وطنی" ، Service( BP) Station ، "فقط بنزین پارس خالص استعمال نمایید" و سال تاسيس آن " 1927" خود نمایی می کند. یک دستگاه خودروی اُپل قرمز رنگ قدیمی و بازسازی شده، ماکتی از کارگر پمپ بنزین با یونیفرم مخصوص در حال بنزین زدن و ماکتی از قدیمی ترین دستگاه پمپ بنزین دنیا، مقابل این ساختمان قرار گرفته اند که ضمن شبیه سازی عملیات سوخت رسانی در آن دوران، پویایی خاصی به مجموعه بخشیده است. تابلوی راهنما باعنوان انگلیسی (Companies BP House) در گوشه ای از ساختمان آن را از دیگر ساختمان ها متمایز می کند.  

این ساختمان به عنوان ساختمان اصلی موزه، از دو سالن تشکیل شده است که در هر یک از آنها اشیای خاص و منحصر به فردی به نمایش در آمده است. در بدو ورود به ساختمان، بر روی دیوار ضلع شرقی، تابلویی با عنوان "معرفی ساختمان پمپ بنزین ها" نصب شده است که اطلاعات مفید و مختصری را در خصوص ساختمان پمپ بنزین ها، اهمیت و معماری به کار رفته در آنها در اختیار بازدیدکنندگان قرار می دهد.

ماکتی از یک کارگر با یونیفرم مرسوم این کار در آن زمان، در حال اندازه گیری نفت سفید در گوشه ای از سالن، انواع بشکه، پیمانه نفت و قیف که به نحو هنرمندانه ای با تصاویر قدیمی پوشش داده و قیراندود شده اند، تابلوهایی از عکس های قدیمی جایگاه های بنزین در سراسر کشور و از همه جالب تر یک دستگاه تلمبه دستی فلزی که زمانی برای تخلیه مواد نفتی به کار برده می شود و یک سبد فلزی حاوی شیشه های حمل روغن، از عناصر تشکیل دهنده سالن اول به شمار می روند.

به سالن دوم که وارد می شویم، تصاویر سیاه و سفید نصب شده بر روی دیوار، زمان حال را برای لحظه­ای کوتاه متوقف می کند و ما را سوار بر اسب زمان، به گذشته های دور می برد. دورانی که چهارپایان تنها راه چاره برای حمل و نقل پیت­ های نفت به شمار می رفتند، تصاویری از پدربزرگان و مادربزرگان که در صف انتظار دریافت نفت ایستاده اند، انواع کیل و پیمانه های مدرج و مجموعه ای از حلب های 20 لیتری مخصوص حمل سوخت و مواد نفتی، فضای کوچک اتاق، پنجره های نورگیر و گلدان های شمعدانی روی تاقچه، حس نوستالژیک بازدیدکننده را بيدار مي كند.

از در پشتی ساختمان که خارج می شویم به محوطه کوچکی قدم می گذاریم که علاوه بر دو مخزن پرچی بزرگ که به سوی آسمان قدم علم کرده اند، نواری باریک ر روی کف محوطه مشاهده می شود که بر خلاف سایر قسمت های سیمانی، با شیشه پوشانده شده است. اگر از روی کنجکاوری نظری به آن بیاندازیم داخل زمین، لوله ای پوسیده و زنگ زده به چشم می خورد که زمانی نفت را از مخازن پرچی به جایگاه منتقل می کرد. در واقع دست اندرکاران موزه برای نمایش بخشی از لوله قدیمی، این گونه عمل کرده اند.

مخازن پرچی قدیمی هم که در این محوطه قرار گرفته است، خود نیز داستانی دارد. زمانی که این جایگاه ساخته شد، نفت سفید توسط حلب های 20 لیتری حمل و به وسیله پیمانه یا کیل در اندازه های مختلف از 1 لیتری گرفته تا 15 لیتری و با استفاده از قیف توزیع می شد. اما سنگینی کار با حلب و قیف، دست اندرکاران را به این فکر می اندازد که یک مخزن بزرگ در آنجا قرار دهند و چون در آن زمان فناوری جوش وجود نداشت، اتصالات آن با پرچ انجام شد.       

در کنار این محوطه راهروی باریکی ما را به پشت ساختمان جنبی و به محل استقرار سه دستگاه تانکر حمل سوخت قدیمی هدایت می کند، نصب تصاویری از مراحل انتقال سوخت از مبدا به مقصد به همراه عکس هایی از انواع نفت کش ها بر روی دیوار، اطلاعات جامعی را درخصوص نحوه توزیع نفت در اختیار بازدیدکنندگان می گذارد. ساختمان های سرویس بهداشتی و نمازخانه نیز در همین محوطه قرار دارد.

محوطه پشتی را به سمت ساختمان جنبی ترک می کنیم. این ساختمان با قدمت 60 سال، در ابتدا به عنوان ساختمان پخش مورد بهره برداری قرار می گرفت. با انتقال ساختمان پخش به نقطه ای دیگر، این ساختمان مدتی به عنوان سالن ورزشی و بدن سازی مورد استفاده قرار گرفت و از حدود 20 سال پیش به سبب فرسودگی به انبار تبدیل شد.

این ساختمان از چهار سالن تشکیل شده است. سالن اول که در بدو ورود آن را می بينیم به معرفی لوازم نفت سوز خانگی و صنعتی و نمونه هایی از اسکناس ها و تمبرهای صنعت نفت می پردازد.

انواع لامپا، گردسوز، فانوس، دستگاه خوراک پزی، اجاق فیتلیه ای، چراع تلمبه ای نفتی (پریموس)، خانه گرم مادر بزرگ را در ذهن تداعی می کند. واژه هایی که شاید به گوش نسل امروز ناآشنا باشند و وسايلي که شاید در قصه ها از آنها شنیده و یا در آلبوم تصاویر آنها را دیده باشند.

دیوار پوشیده از کلاژهای کاغذی حاوی تصاویر قدیمی سیاه و سفید از اتفاقات و رویدادهای مرتبط با توزیع نفت، تکه هایی از پازل را می مانند که با وجود بی نظمی، با هنرمندی تمام و به گونه ای معنادار در کنار یکدیگر چیده شده اند.

سالن دوم که به زیبایی به وسیله یک ویترین شیشه ای حاوی انواع چراغ فیتیله ای از اتاق اول جدا شده، برای نمایش انواع بخاری، تصاویر نمونه های اصلی ظرف های روغن موتور، امشی و دیگر فرآورده های نفتی عرضه شده در جایگاه ها، روزنامه ها و آگهی های تبلیغاتی قدیمی، تصاویر کارگران و کالابرگ های مرتبط با توزیع فرآورده های نفتی در نظر گرفته شده است.

اگر روزی سراغتان به این موزه افتاد و به این ساختمان وارد شدید، حتما نگاهی به آگهی ها و تبلیغات نفتی روزنامه ها بیاندازید. به طور حتم دیدن و خواندن تصاویر، جملات و اشعار به کار رفته در آنها که استفاده از نفت را تبلیغ می کنند، لبخند را به لبان تان هدیه خواهد کرد.

بد نیست بدانید، روزنامه های سال های اول قرن چهاردهم شمسی مملو از آگهی های فرآورده های نفتی بود. آگهی هایی که برای جلب مردم به مصرف این گونه فرآورده ها به توصیه اطبا یا پزشکان، کاربرد آنها در لوازم نفت سوز و بنزین سوز و پیشگیری از بیماری ها متوسل می شدند. در این آگهی ها نوید یک زندگی مرفه و مدرن داده می شد.

درباره تاریخچه بخاری های نمایش داده شده در این موزه، نکته جالب این است که، بخاری های نفت سوز ساخت کشور انگلستان بودند و تحت انحصار شرکت های انگلیسی از جمله والور. در بین سال های 1300 تا 1330 با ملی شدن صنعت نفت، ایران با چالش محدودیت فروش از سوی انگلیسی ها مواجه شد. به همین دلیلی مرحوم دکتر مصدق به فکر جایگزینی برای تولید نفت سوزهای ایرانی و کم مصرف افتاد تا در نهایت آقای عالی نسب موفق شد بخاری و دیگر چراغ های نفت سوز را به نام علاالدین تولید نماید.

از دیگر مستندات قدیمی به نمایش گذاشته شده و قابل توجه در این سالن، کتابی کوچک و بسیار قدیمی متعلق به سال 1330 شمسی است که عنوان "راهنمای ایران" ر روی آن درج شده است. بخشی از این کتاب که به نقشه شهر آبادان اختصاص یافته در ابعاد بزرگ تر چاپ و  بر روی دیوار نصب شده که اطلاعات لازم را در خصوص کلیه مراکز و مناطق شهر آبادان از جمله جایگاه پمپ بنزین در اختیار خواننده می گذارد.

معرفی اجزای داخلی دستگاه های پمپ بنزین، نمایش اجزای داخلی دستگاه های دسپنسر یا توزیع کننده ها، تصاویر جایگاه ها در ایران، کلیشه های حک بر روی حلب های توزیع فرآورده های نفتی، انواع دستگاه های ایمنی و خاموش کننده آتش، عناصر سالن سوم از ساختمان جنبی را تشکیل می دهد. در این اتاق که بیشتر نقش یک کارگاه آموزشی را ایفاد می کند، علاقه مندان به ویژه دانش آموزان می توانند با کلیه اجزای داخلی دستگاه پمپ بنزین از نزدیک آشنا شوند.

تابلویی نقاشی شده توسط یک بانوی هنرمند جوان در ابعاد 3 ×5 متر، که در این سالن قرار گرفته است، جلوه ای دیگر از خلاقیت و ابتکار به کار رفته در این موزه را به رخ می کشد، تصویری از نمای قدیمی ساختمان، کارکنان جایگاه در حال بنزین زدن، پیرمردی که رنج زندگی را با حمل حلب های خالی به دوش می کشد و ... تاریخ پخش و توزیع نفت را به زیبایی هرچه تمام به تصویر کشیده است. 12 عدد نازل بنزین قدیمی نیز که به صورت دوار در مرکز این سالن و از سقف آویخته شده اند، سیر تکامل آنها را از بدو ساخت تا به امروز نمایش می دهد.

سالن چهارم یا همان فروشگاه موزه، برای عرضه و فروش محصولات فرهنگی و هنری در نظر گرفته شده است. روی تمامی اقلام، تصویری از موزه بنزین خانه حک شده است، انواع کلاه، تی شرت، لیوان، ساعت، کیف دستی، ماشین های بازی کوچک و ... از جمله کالاهای قابل عرضه هستند که بازدید کنندگان در صورت تمایل می توانند با قیمت مناسب آنها را خریداری نمایند. بر دیوار ضلع غربی سالن، به صورت شماتیک و به عنوان یادگاری تابلویی از اسکناس های پرداخت شده توسط برخی از مسوولان صنعت نفت به عنوان اولین خریداران اقلام فرهنگی نصب شده است.

راحله خالقي

موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت