به مناسبت ۲۷ اردیبهشت، روز ملی ارتباطات و روابط‌عمومی
صنعت نفت، بنیان‌گذار روابط‌عمومی مدرن در ایران
شنبه بیست و هفتم ارديبهشت ماه 1404
زمستان سال ۱۳۳۴ نقطه عطفی در تاریخ اداری ایران بود؛ زمانی که برای نخستین‌بار عنوان «روابط‌عمومی» به‌طور رسمی در نمودار سازمانی شرکت سهامی تصفیه نفت آبادان و شرکت سهامی اکتشاف و تولید نفت مناطق نفت‌خیز گنجانده شد.
این تحول، سرآغاز نهادینه‌شدن روابط‌عمومی در ساختار اداری کشور و تولد رسمی این حوزه در ایران به شمار می‌آید. البته پیش از این تاریخ نیز فعالیت‌هایی در زمینه چاپ، نشر و ارتباطات درون و برون‌سازمانی در صنعت نفت وجود داشت، اما این فعالیت‌ها عمدتاً به‌شکلی غیررسمی انجام می‌شد. تأسیس اداره روابط‌عمومی در شرکت‌های نفتی، نقطه عطفی در رسمیت‌یافتن این کارکرد ارتباطی و تثبیت جایگاه آن بود. پیش‌تر در سال ۱۳۱۹، با دستور نخست‌وزیر وقت، اداره کل انتشارات و تبلیغات زیر نظر وزارت فرهنگ تأسیس شد و مسئولیت انتشار اخبار دولتی، رادیو و تبلیغات را برعهده گرفت.
همچنین شرکت نفت انگلیس و ایران، در واکنش به اعتراضات کارگری سال ۱۳۲۵، اداره‌ای به نام «اطلاعات» (Information) در آبادان و سپس در تهران ایجاد کرد. این اداره بعداً به «اداره انتشارات» تغییر نام یافت و دارای دو شاخه اصلی «روابط‌عمومی» و «پابلیسیتی» (تبلیغات غیرمستقیم) بود. بنا بر برخی روایت‌ها، همین اداره انتشارات شرکت نفت انگلیس و ایران نخستین روابط‌عمومی رسمی در ایران محسوب می‌شود که در دو دوره ۱۳۲۵ تا ۱۳۲۷ و ۱۳۲۷ تا ۱۳۳۰ فعالیت داشت و با خلع ید از شرکت انگلیسی، فعالیت آن پایان یافت.
در این دوران، نشریاتی مانند اخبار هفته و خبرهای روز منتشر می‌شدند و چهره‌هایی چون ابوالقاسم حالت، دکتر حمید نطقی، ابراهیم گلستان، محمدعلی موحد، هوشنگ پزشک‌نیا و نجف دریابندری در این حوزه فعال بودند. پس از ملی شدن صنعت نفت، ساختار انتشارات حفظ شد اما مدیریت آن به ایرانیان واگذار شد. مهندس عباس مزدا نخستین رئیس ایرانی این اداره بود و پس از او، ناصر نجمی به‌طور موقت عهده‌دار این مسئولیت شد. در نهایت، با پیشنهاد کارکنان، دکتر حمید نطقی که بعدها به‌عنوان «پدر روابط‌عمومی ایران» شناخته شد، از سال ۱۳۳۰ تا ۱۳۳۳ ریاست این اداره را بر عهده گرفت.
با تشکیل کنسرسیوم نفت در سال ۱۳۳۳، تحولات سازمانی گسترده‌ای رخ داد و اداره انتشارات به دو واحد «ارتباط با کارکنان» و «روابط» تفکیک شد. سپس در زمستان ۱۳۳۴، اداره روابط‌عمومی رسماً در ساختار شرکت‌های نفتی جای گرفت. پس از آن، شرکت ملی نفت ایران و دفتر کنسرسیوم در تهران نیز اقدام به تأسیس ادارات روابط‌عمومی کردند. این ادارات با فعالیت‌های مؤثر خود، نقش مهمی در تثبیت جایگاه این حوزه در کشور ایفا کردند، به‌گونه‌ای که در دهه ۱۳۴۰ الگوی بسیاری از سازمان‌ها و صنایع دیگر شدند.
