معماری سنتی در عصر صنعتی ایران

 ساختمان مرکزی پمپ بنزین دروازه دولت در دوره پهلوی

مریم اسماعیلی

دانش‌آموخته کارشناسی ارشد باستان شناسی

تهران از آبادی‌های متصل به شهر ری بوده و احتمال می‌رود قبرستان‌های بزرگ بیرون شهر ری در همین تهران بوده باشند. برخی از این امامزاده‌ها مانند شاه عبدالعظیم در شهر ری، امامزاده یحیی در تهران، امامزاده زید در وسط بازار تهران، امامزاده صالح در تجریش و امامزاده حمزه در شاه عبدالعظیم که تاریخشان معلوم است از دوره‌ی پیش از خرابی ری باقی مانده‌اند. شهر ری در اوایل دوره اسلام مرکز مهمی از پیروان طریقه‌ی زیدی که یکی از فرق شیعه است، بوده و بعضی از این امامزاده‌ها شاید از پیشوایان زیدیه هستند که در تهران مدفون شده‌اند.

پس از خرابی ری، تهران منزلگاه مسافران و کاروان‌ها و بازرگانان شده بود و تا پیش از آنکه پایتخت شود همین حال را داشت. مسافرینی که از مشرق و مغرب و شمال و جنوب در ایران سفر می‌کردند از این جا می‌گذشتند. به همین جهت در دوره تیموریان و صفویه منزلگاه بزرگی در تهران بود که دیوار نداشت و پادشاهان و شاهزادگان که از تهران می‌گذشتند در آنجا فرود می‌آمدند. اولین ساختمان‌هایی که در بقعه شاه عبدالعظیم بنا کرده‌اند از صفویان است مخصوصاً شاه عباس در زمانی که اصفهان را پایتخت کرده بود چند بار به مازندران سفر کرد و راه سنگ فرش از تهران به مازندران را ساخت. شاه طهماسب نیز پیش از این در تهران بازاری ساخت همچنین به دستور او دیواری دور آبادی تهران کشیدند که یک فرسخ طول داشت که در این دیوار چهار دروازه و یکصدوچهارده برج ساخته بودند. شاه عباس در تهران خیابانی احداث کرده بود بنام چهارباغ که ظاهراً مانند چهارباغ اصفهان بوده و در آنجا قصری ساخته بود. گویا این قصر را در همان زمانی که در تهران بوده ساخته است و تا اوایل دوره‌ی قاجار آن قصر باقی بود ولی بعد آن را ویران کردند و ساختمان‌های گلستان را به جای آن بنا کردند. به نظر می‌رسد خیابان باب همایون امروز آخرین حد شمالی این چهارباغ بوده زیرا چنارهای بسیار کهن از زمان صفویه در این خیابان بود که آثاری از آنها تا کنون باقی است.

پس از صفویان تهران در زمان افاغنه مورد یورش قرار گرفت و عده‌ای از سپاهیان اشرف افغان در تهران تلف شدند، بار دوم افغان‌ها در سال 1141ه.ق به تهران آمدند، اعیان شهر با آنها زد و خورد کردند و عده‌ای از آنها کشته شدند. پس از آنکه افغان‌ها به اصفهان حمله بردند، مردم تهران اموال آنها را در تهران گذاشته بودند، غارت کردند و در این زمان انبار باروتی که در شهر بود آتش گرفت.

نادرشاه افشار در زمان سلطنت خود املاک تهران را به پسرش رضاقلی میرزا واگذار کرد. شش سال بعد پس از کشته شدن نادر، پسر دیگرش عادلشاه در ضمن زد و خوردهائی که با مخالفان خود می‌کرد به تهران پناه آورد اما در این شهر گرفتار شد و سلطنت او همینجا به پایان رسید.

سرداران کریم‌خان زند در تهران با محمدحسن خان قاجار پدر آقا محمدخان جنگ کردند و در این زد و خورد محمدحسن خان کشته شد و سرش را بریده نزد کریم خان بردند. سال بعد کریم خان وارد تهران شد و یک سال پس از آن کریم خان دستور داد عمارتی در تهران بسازند که شامل دیوانخانه و حرم‌خانه باشد. هنوز در باغ گلستان در قسمت شمال غربی، متصل به ساختمان موزه حیاط کوچکی است که به خلوت کریمخانی معروف است و باقیمانده‌ی همان ساختمان‌های زمان کریم‌خان است.

آقا محمدخان پس از مرگ کریم خان از شیراز به حوالی تهران آمد زیرا که برخی از قبایل ایل قاجار در صحرای ورامین و اطراف تهران و برخی دیگر در شهر استراباد یعنی گرگان امروز و عده‌ای هم در مازندران بودند و روی هم رفته به تهران نزدیک بودند. او روز بیستم 1193 به شاه عبدالعظیم رسید و در آنجا به تخت نشست اما این تاجگذاری رسمی او نبود و تا شش سال نتوانست تهران را بگیرد زیرا که مخالفان وی تهران را تسلیم او نمی‌کردند. پس از شش سال شهر را محاصره کرد و باز مردم تهران شهر را تسلیم نکردند تا آنکه سرانجام در سال 1200 شهر را گرفت و در اینجا تاجگذاری رسمی کرد و به سلطنت نشست و از آن روز تهران پایتخت ایران شد. پادشاهان قاجار 151 سال قمری در تهران آبادی کرده و ساختمان‌هایی به جا گذاشتند و شهر به مرور بزرگ شده و مخصوصاً پس از انقراض سلسله قاجار رو به ترقی گذاشت ( نفیسی 1353).

تا پیش از انقلاب صنعتی در اروپا و نیز پیش از توسعه صنعتی در ایران، ساختمان شامل فعالیت‌های گوناگون عمرانی و از جمله معماری بود. با ورود به دوره صنعتی، ویژگی‌های مکانیکی عمران و ساختمان‌سازی- به دلیل توسعه سریع فنون- به ناگهان تغییر کرد و تخصص‌گرایی در شاخه‌های مختلف ساختمان‌سازی باعث شد که امروز تنها به بنای ساختمان تعبیر معماری اطلاق گردد. تکنیک‌های نوین ساختمانی، به کارگیری مواد و مصالح جدید همچون آهن و بتون و شیشه و به کارگیری وسایل و ماشین‌های ساختمانی و نیز ایجاد شبکه‌های تأسیساتی، ظهور پدیده صنعتی را در هر زمینه به همراه داشت. در این میان تأسیس کارخانه‌های فراوان صنعتی در شهرها و اطراف آن، نقش بسزایی در چهره شهرها– گذاشت. شکل گیری این فضاها و ساختمان‌های حجیم، پیدایش طبقه جدیدی در معماری بود که از آن با نام معماری صنعتی یاد شد.

حقیقت این است که معماری صنعتی، معماری ایجاد شده به شیوه صنعتی و شکلی از معماری مدرن است که در بیشتر کشورها و از جمله ایران به شکل معماری صنعتی گفته می‌شود. اما واقعیت این است که معماری صنعتی به آن بناهایی گفته شدند که به کار تولید فراورده‌های صنعتی آمدند، یعنی کارخانه‌هایی که فارغ از شکل و مواد و مصالح، تولید کالاهای صنعتی داشته‌اند. از این رو، بناهای مورد نظر، آن دسته از بناها – و عمدتاً کارخانه‌ها – هستند که با انقلاب صنعتی نیمه دوم قرن هجدهم به‌وجود آمده و توسعه یافته‌اند. اما در ایران دوره رضاشاه، با تأسیس سلسله‌وار کارخانه‌های بزرگ صنعتی – نظیر اروپا، معماری خاصی ایجاد کردند که باید شروع معماری صنعتی ایران را از این تاریخ دانست.

از میان همه عواملی که در طرح و ساخت معماری صنعتی به خصوص کارخانه‌ها توانست سهم معمار سنتی ایران باشد تنها دو چیز بود: اول، طرح و اجرای سردر ورودی و تا حدودی نمای بنا، و دوم، استفاده از آجرکاری و گاهی کاشیکاری. ترکیب التقاطی از روحیه معماری سنتی ایرانی با معماری غربی در نما حضور معمار را بیشتر در نقش یک صنعتگر ساختمان معرفی می‌کند (کیانی 1383).

یکی از مهم ترین جنبه های بحران تجدد در ایران، از این واقعیت خبر می دهد که غالب پیشگامان تجدد طلبی در ایران عصر قاجاریه در رویکرد خود به غرب، به رغم دلبستگی فراوانی که از خود برای پیشرفت و ترقی علوم و فنون، فرهنگ، صنایع و اقتصاد در جوامع پیشرفته غربی و ایجاد آن پیشرفت ها در جامعه ایران نشان داده اند، نتوانسته‌اند به شیوه‌ای بسنده به کانون‌های فکری سازنده آن پیشرفت‌ها و ترقی راه یابند. با آغاز مدرنیزاسیون در دوره پهلوی اول به صورت گسترده، نیاز به مصالح و امکانات مدرن به شکل روزافزونی در کشور احساس شد. از اوایل سلطنت پهلوی اول به تدریج مصالح مدرن مانند میلگرد، تیرآهن و سیمان، جهت احداث کارخانجات، پل ها و شبکه های راه آهن وارد کشور شد. از این دوره است که اولین نمونه ساختمان‌ها به سبک معماری مدرن در ایران شکل گرفت. معماری مدرن اولیه، با آغاز جنگ جهانی اول به پایان رسیده بود، سلطنت پهلوی اول بعد از پایان جنگ جهانی اول آغاز شد و حدوداً مقارن با معماری مدرن عالیه است. لذا منطقی است که در این دوره، ساختمان ها به سبک جدیدتر معماری مدرن و یا به عبارتی معماری مدرن عالیه طراحی شوند با ظهور و توسعه معماری مدرن، ساختمان‌های عمومی که پیش از این نیز تطبیق کمی با معماری گذشته و سنتی ایران داشتند، شکل و شمایلی خاص، عملکردگرا و ساده به خود گرفتند. تقارن در حجم بنا، پلان و نما که قبل از نهضت مدرن از ویژگی‌های معماری بود، به شدت کم اثر شد و به طور جدی و به عنوان تحولی تازه و دستاوردی جدید در ساختمان های فراوان پس از دوره بیست ساله جای خود را باز کرد.
 

پمپ بنزين دروازه دولت، از ديروز تا امروز
جایگاه سوخت دروازه دولت که ششمین جایگاه سوخت تهران به شمار می آید  با موقعیت جغرافیایی ضلع جنوب غربی تقاطع خیابان های انقلاب و سعدی در سال 1317 هجری شمسی مقارن با دوره پهلوی اول، توسط شرکت نفت انگلیس و ایران احداث شد.کاربری اصلی بنا در زمان استفاده، توزیع فرآورده های نفتی همچون نفت، نفت سفید، بنزین و امشی بود، اما پس از ساخت زیرگذر خیابان سعدی به صورت متروکه رها شد و چندی بعد در اختیار شهرداری تهران قرار گرفت. پس از راه اندازی دفتر موزه های صنعت نفت در اواخر سال 1392 و به دنبال آن، شروع عملیات شناسایی اماکن و ابنیه قدیمی نفتی، این بنای با ارزش مورد توجه مسوولان موزه ها قرار گرفت. این در شرایطی بود که از این محل برای نگهداری زباله و ساخت مترو دروازه دولت استفاده می شد.

نخستين پمپ بنزين هاي تهران
اگر چه درباره سرنوشت احداث و بهره برداری از نخستین پمپ بنزین، اطلاعات دقیقی در دست نیست، اما داده های خبری و رویدادهایی که در بدو ورود نخستین اتومبیل به ایران توسط مظفرالدین شاه قاجار به طور پراکنده چاپ شده است، حکایت از آن دارد که نخستین پمپ بنزین ها نیز باید در همان سال ها ساخته شده باشند. البته طبق اسناد به جاي مانده از آگهی‏ های تاریخی، بنزین در ابتدا در قوطی‏ های حلبی از روسیه وارد می‏ شد و با نام PAN یا پرس- آذ (مخفف پرشیا- آذربایجان) به فروش می ‏رسید. ولی با تأسیس شرکت نفت انگلیس و ایران، آنها نیز محصولات خود را با نام بنزین پارس و نفت نخلی عرضه کردند. البته به علت محدود بودن تعداد اتومبیل ‏ها، تهیه بنزین از طریق دکان‏ های فروش نفت انجام‌می‏شد.

در پایگاه دائمی و نمایشگاه عکس های قدیمی وزارت نفت، عکسی از دورنمای یک پمپ بنزین قدیمی دیده می شود که گویا در سال ۱۳۰۶ در آبادان گرفته شده است و حکایت از قدمت 98 ساله این اثر دارد. به استناد کتاب راهنمای ایران و تهران که در آذر1۳3۰ توسط دایره جغرافیایی ستاد ارتش، زیرنظر سرتیپ رزمآرا، توسط نشر تابان آن روزگار منتشر شده، در تهران در آن روزگار 10 پمپ بنزین وجود داشته است که نویسنده در این کتاب، فهرست نخستین پمپ بنزین های تهران را در صفحه ۴۱ کتاب به این شرح نوشته است: پمپ بنزین شماره 1 خیابان پهلوی (ولیعصر امروزی) چهارراه گمرک، پمپ بنزین شماره ۲ خیابان شاه رضا (انقلاب كنوني)، پمپ بنزین شماره ۳ خیابان ری، پمپ بنزین شماره ۴ خیابان بوذرجمهری (بازار امروز)، پمپ بنزین شماره ۵ خیابان دروازه شمیران (مقابل خان مجلس)، پمپ بنزین شماره۶ خیابان سعدی (دروازه دولت)، پمپ بنزین شماره ۷ خیابان نظامی، (جنب کارگر)، پمپ بنزین شماره ۸ میدان اعدام، پمپ بنزین شماره ۹ خیابان حافظ- چهارراه یوسف آباد (کالج امروزی) و پمپ بنزین شماره ۱۰ دروازه قزوین (جاده قدیمی کرج).
پس از گذشت سال ها، به دلایلی نامعلوم تنها سه عمارت از پمپ بنزین های قدیمی از آن روزگار باقی مانده است؛ پمپ بنزین های شماره 3، 4 و ۶ و متأسفانه پمپ بنزین ری علي رغم این که در فهرست آثار ملی قرار دارد، شبانه تخریب شد و پمپ بنزین واقع شده در خیابان ۱۵ خرداد نیز به صورت ناشیانه مرمت شده که‌خوشبختانه تاکنون تخریب کامل نشده است.
پمپ‌بنزین شماره ۶ خیابان سعدی (دروازه دولت)

دروازه دولت نام یکی از قدیمی ترین دروازه های شهر تهران بود که تا دوره محمد شاه قاجار با نام "دروازه اسد الدوله" شناخته می شد و از دوره ناصر الدین شاه به بعد به دروازه دولت معروف شد. این مکان كه در تقاطع خیابان های انقلاب و سعدی واقع است در دوره پهلوی اول همچون دروازه های دیگر تهران تخریب شده و اکنون تنها نامي از آن بر جاي مانده است. سخن در مورد تاریخچه این منطقه، دروازه دولت و خیابان سعدی یا همان خیابان "لُختی" ها بسیار است، اما آنچه که به آن خواهیم پرداخت "جایگاه قدیمی پمپ بنزین دروازه دولت" است که همچنان بازگوکننده بخشی از خاطرات گذشته پايتخت ايران است.

پس از ورود اولین اتومبیل به ایران توسط مظفرالدین شاه در سال 1281 خورشیدی، تمایل برای استفاده از این وسیله روز به روز در بین مردم افزایش یافت. استفاده مردم از اتومبیل سبب شد تا بنزین نیز به بازار راه پیدا کند، ابتدا يك شرکت انگلیسی، بنزین را توسط دکان های نفت فروشی، خواربار فروشی و سرایداران گاراژها در شیشه های نیزه ای (که این اواخر جهت آب لیمو و آب غوره استفاده می شد و هنوز هم در بعضی خانه ها پیدا می شود) در دسترس مردم گذاشت، سپس شیشه ها به پیت های حلبی معروف به پیت بنزینی با گنجایش 15 لیتر تبدیل شد. از طرفی دیگر روسیه با راه اندازی شرکتی با نام "پرس– آذ– نفت" در تهران، واقع در خیابان امیرکبیر و شرکت انگلیسی بریتیش پترولیوم (B.P) در خیابان امام خمینی (سپه سابق) نبش خیابان استخر، اقدام به فروش نفت و روغن نمودند» (نقل از كتاب "این اتولی که من می‌گم، تاریخچه اتومبیل در ایران"، حسینی، عباس، 1389: 1).
يکی از نکات جالب در مورد نفت و بنزین تولید شده توسط شرکت نفت انگلیس و ایران آن است که مردم محصولات این شرکت را بنزین پارس می نامیدند، B  ابتدای بنزین و  P ابتدای پارس. با افزایش مصرف بنزین، از آنجا كه خرید بنزین با ظرف به صرفه نبود، همچنين به سبب خطرات ناشی از نگهداری بنزین در ظرف، رفته رفته، اولین پمپ های بنزین ها شکل گرفت. هرچند در مورد تاریخ احداث اولین پمپ بنزین های ایران صحبت بسیار است، اما تلمبه بنزینی که بیش از یک قرن قدمت دارد و در موزه سنجش تبریز نگهداری می شود می تواند دلیلی بر وجود پمپ بنزین در آن زمان باشد. جايگاه سوخت دروازه دولت، تنها یادگار بجا مانده از آن دوران است که تغییر کمتری در نمای خود دارد و ساختمان اصلی آن با نمای آجری و کاشی های معرق و هفت رنگش به همان صورت اولیه باقی مانده است.
همان طور که در بالا به آن اشاره شد، جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت در تقاطع خیابان انقلاب – سعدی، سر کوچه فیات واقع شده است. بنای اصلی این جایگاه آجرنما است که با کاشی های هفت رنگ و معرق تزئین شده است. کاربرد این پمپ بنزین  و از همه مهم تر موقعیت آن در شهر باعث شده این مکان شاهد بسیاری از حوادث تاریخی معاصر نیز باشد که از آن جمله می توان به دوران ملی شدن صنعت نفت اشاره کرد.
در سال 1330 خورشیدی عده ای از مردم در حمایت از دکتر مصدق و قانون ملی شدن صنعت نفت، به جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت رفتند و پرچم سه رنگ ایران را بالا بردند. آنان همچنين کلمه شرکت نفت انگلیس را از تابلو حذف ونفت ایران را باقی گذاشتند.
جایگاه پمپ بنزین دروازه دولت اگر چه بارها از نظر ظاهري دچار دگرگونی های اساسی شده است، اما به نظر می رسد که نسل های مختلفی از تلمبه های بنزین، خودروها و ... را به خود دیده است. اين جايگاه تنها یادگار بجا مانده از آن دوران است که تغییر کمتری در نمای خود دارد و ساختمان اصلی آن با نمای آجری و کاشی های معرق و هفت رنگش به همان صورت اولیه باقی مانده است. بعلاوه وجود یک شعبه فروشندگي نفت و فرآورده هاي آن همچون گازوئیل، امشی و ... در کنار این جایگاه بر اهمیت آن افزوده است.
متأسفانه از تاریخ دقیق ساخت بنا، اطلاعات مشخصی در دست نيست، ولی با استناد به کتاب راهنمای ایران و تهران، به طور قطع می توان گفت این اثر در سال 1330 به عنوان ششمین جایگاه پمپ بنزین، با کاربری مربوطه فعالیت می کرد و قدمت آن مربوط به دوره پهلوی اول است. مرمت و حفظ اين بنا و فراهم آوردن امكان بازديد از آن به عنوان يكي از موزه هاي نفت كشور، علاوه بر آن كه يكي از نخستین جایگاه های عرضه محصولات نفتی و بنزینی در شهر تهران را زنده نگه مي دارد، پاسداري از يادگاري است که در زمان خود به الگوی مشابهی برای ساخت پمپ بنزین های متعدد تبدیل شد و همچنان ارزش هنری و تاریخی خود را حفظ کرده و از نظر ایستایی عمومی، دچار عارضه حادی نشده است (آرشیو موزه نفت).
 
پمپ بنزین دروازه دولت:

پمپ بنزین دروازه دولت با نام جایگاه شماره 6 شرکتی در دوره پهلوی در شرکت ملی نفت ایران به ثبت رسید. این جایگاه از سال 1316 تا سال 1372 در بخش توزیع نفت و بنزین فعال بوده و پس از آن غیر فعال شده و تا سال 1394 هیچگونه فعالیت نفتی نداشته است. این مکان پس از استقرارِ مجدد پرسنل شرکت نفت به شکل اولیه خود مرمت و احیا شده و امروزه با دارا بودن 437 شیء (تصویر 3) متعلق به وزارت نفت یکی از غنی‌ترین موزه‌ها در زمینه محصولات نفتی در ایران است. در ساختمان این موزه تعداد زیادی اسناد و تصاویر از اولین پمپ بنزین‌های ساخته شده در تهران وسایر نقاط جهان جمع‌آوری و به نمایش گذاشته شده که در نوع خود جالب توجه است. در بخش حیاط این موزه 25 تلمبه بنزین از اولین نوع وارد شده به ایران در سال 1921 و مربوط به شرکت "Satam" فرانسوی است که جدیدترین آن یعنی پمپ بنزین چهار نازله شرکت "نفت افزار" ایران است را در خود جای داده است که این مجموعه‌ی اشیاء باعثِ جذب گردشگران داخلی و خارجی زیادی شده است. همچنین این موزه ماهانه با برگزاری رویدادهای فرهنگی تاریخی در راستا و همسو با اهداف موزه صنعتی، باجذب گردشگران باعث گردیده تا مشتاقان و علاقه‌مندان به این رویدادها از سراسر شهر تهران به این مکان مراجعت کرده و با فعالیت‌ها و پیشینه فعالیت‌های شرکت ملی نفت در ایران در تهران آشنایی یابند.

در دوره پهلوی اول و در سال 1316 هـ .ش. ؛ در نقاط مختلفی از تهران اقدام به ساخت جایگاه‌های پمپ بنزین با معماری مشابه شد. ساختمان این جایگاه‌ها با معماری سنتی ایرانی و با استفاده از مصالح آجر و کاشی ساخته شدند (تصویر 1). ساختمان این جایگاه‌ها با نقشه‌ای مستطیل شکل متشکل از سه اتاق در یک راستا که ورودی آنها از اتاق میانی با تویزه‌ای آجری با قوس چَمانه ( تصویر 3) که ناحیه اِسپر و پیشانی آن با کاشی‌های معرق به رنگ‌های آبی، قرمز، سفید، سبز، سیاه و زرد آراسته شده‌اند (تصویر 2). اتاق‌های طرفین هر کدام دارای یک پنجره با قوس جناغی در نمای بیرونی که در قسمت پشت بغل‌ها و سوسنی با کاشی هفت رنگ تزئین شده‌اند. همچنین بخش پیشانی ساختمان نیز با دو نوار کاشی سبزرنگ به صورت سراسری پوشیده شده است. در واقع ساختمان پمپ بنزین‌های تهران در زمان پهلوی با مصالح و نقشه‌های مدرن اما با نما و ظاهری سنتی ساخته شدند تا در کنار استحکام و کاربرد بهتر بتوانند تصویری از معماری ایرانی را به بیننده نشان دهند و ارتباط نزدیکتری بین صنعت نوپا و مردمی که روزانه از این مکان‌ها استفاده می‌کرده اند برقرار کند.  تنها ساختمان باقی مانده از این جایگاه‌ها در دروازه دولت تهران قرار دارد که امروزه با کاربرد موزه پمپ بنزین قابل بازدید و مشاهده است.

نقشه ساختمان مرکزی پمپ بنزین دروازه دولت