گفت‌وگوی مدیریت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت با هفته‌نامه مشعل

نفت در ویترین موزه‌ها

حمید رضا زینلی | صنعت نفت ایران بیش از یک قرن است که نه تنها در تأمین انرژی کشور پیشتاز بوده؛ بلکه میراث صنعتی و فرهنگی غنی نیز بر جای گذاشته است. در قلب این صنعت پرافتخار جایی که تاریخ روایت و هویت این سرزمین در میان اسناد، ابزارها و یادگارهای سالیان گذشته زنده مانده و نفس می‌کشد، فضایی ایجاد شده تا هر شی و سندی گوشه‌ای از تلاش و ایثار مردان و زنانی را روایت کند که چرخ‌های عظیم این صنعت را گردانده‌اند تا به امروز برسد. اینجا مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت است.

مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت مأمنی آرام و گران‌سنگ برای پاسداشت این میراث ماندگار است؛ جایی که با گردآوری اسناد تاریخی، اشیای صنعتی و روایت‌های شفاهی کارکنان دیروز پلی میان گذشته و امروز زده تا چراغ حافظه تاریخی صنعت برای فردا نیز روشن بماند. این مرکز با گردآوری اسناد، تجهیزات و اماکن تاریخی تلاش می‌کند این دستاوردها را حفظ و برای نسل‌های آینده قابل دسترسی کند.

موزه‌ها و اسناد این مرکز نقش مهمی در آموزش، پژوهش و معرفی تاریخ هویتی و صنعتی کشور دارند و با برگزاری نمایشگاه‌ها و دیجیتال‌سازی آرشیو، ارتباط مردم با میراث نفت را تقویت می‌کنند. در گزارش پیش رو، حسین شاملی، مدیر مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت، در گفت وگو با خبرنگار «مشعل» به بررسی روند شکل‌گیری، مأموریت‌ها، فعالیت‌ها و دستاوردهای موزه های صنعت نفت از گذشته تا امروز پرداخته و از آن سخن می‌گوید.

ایده ایجاد موزه‌های صنعت نفت از کجا شکل گرفت و نخستین موزه چه زمانی و در کدام شهر تأسیس شد؟

ایده ایجاد موزه‌های صنعت نفت در بهمن سال ۱۳۹۲ به دستور وزیر وقت نفت مطرح شد که هدف آن، راه‌اندازی مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت بود. پیش از تأسیس رسمی مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت، چند موزه به صورت خودجوش و با ذوق محلی شکل گرفته بود؛ مثل پمپ بنزین قدیمی منطقه سبزوار که تعطیل و به موزه تبدل شده بود یا تبدیل چاه شماره یک مسجدسلیمان به موزه‌ای تاریخی. این اقدام‌ها تقریباً اوایل دهه ۸۰ انجام شد که پس از تأسیس مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت، موزه‌های دیگری مانند موزه کارآموزان آبادان، موزه بنزین‌خانه آبادان و مجموعه نفت‌سوزهای کرمان نیز به مجموعه موزه‌ها اضافه شدند.

مرکز اسناد و موزه های صنعت نفت چه وظایفی دارد؟

طبق برنامه‌های توسعه و تکالیف دستگاه‌های دولتی، هر سازمان موظف است آثار میراثی خود را حفظ، مرمت و احیا کند. مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت نیز حسب این وظیفه، با مرمت و احیای آثار، تلاش برحفظ میراث این صنعت دارد. این وظیفه شامل نگهداری اسناد تاریخی، تاریخ شفاهی کارکنان، دفتر فنی، مرمت ابنیه و آثار میراثی و بخش‌های مرتبط با دوران دفاع مقدس می‌شود. افزون بر این، این مرکز، مسئول سیاستگذاری، نظارت و راهبری موزه‌ها در مناطق مختلف نفتی کشور است که در صورت علاقه‌مندی بخش خصوصی، امکان بهره‌برداری و استفاده از اماکن میراثی را نیز فراهم می‌کند.

درباره ویژ گی‌ها و اهمیت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت، همچنین اقدام‌های این مرکز برای دیجیتال‌سازی تاریخ شفاهی هم توضیح دهید؟

مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت، مجموعه‌ای غنی از اسناد تاریخی دارد که بیش از ۱۳ میلیون برگ را شامل و پی شبینی م یشود که این اسناد در آینده، به بیش از ۲۵ میلیون برگ برسد. این اسناد شامل مدارک مربوط به جزیره خارگ، مناطق امیدیه و آغاجاری و دیگر نقاط جنوب کشور است و از نظر محتوا و ارزش پژوهشی، با مراکز مهمی مانند مرکز اسناد مجلس و کتابخانه ملی قابل مقایسه است.
به منظور دسترسی بهتر، حدود ۵ میلیون برگ از این اسناد، دیجیتال شده و از طریق شبكه داخلی اینترانت dmc.nioc.ir و فناوری‌های روز، در اختیار پژوهشگران داخل و خارج از صنعت نفت قرار گرفته است،
همچنین تاریخ شفاهی صنعت نفت نیز ثبت شده که این مهم، نه تنها به مستندسازی و تاریخ‌نگاری؛ بلکه به مدیریت دانش و استفاده از تجربه‌های مدیران قدیمی هم کمک می‌کند، ضمن اینکه خدمات و نقش‌های صنعت نفت در دوران دفاع مقدس نیز در این تاریخ شفاهی به ثبت رسیده است.

هدف اصلی موزه‌های صنعت نفت چیست و آیا در این هدف، علاوه بر حفظ میراث صنعت نفت، تقویت آموزش و هویت ملی نیز مد نظر بوده است؟

ماموریت اصلی صنعت نفت، تأمین انرژی پایدار برای کشور است و ایجاد موزه که به نوعی مسئولیت اجتماعی تلقی می‌شود، از مأموریت‌های اصلی آن به شمار نمی‌آید. با این حال، بسیاری از اماکن و فضاهای صنعت نفت، مانند پالایشگاه‌ها، اسکله‌ها و مناطق عملیاتی در شهرهایی مانند مسجد سلیمان، اهواز، گچساران، امیدیه و آغاجاری، به دلیل قدمت تاریخی واجد ارزش میراثی شده‌اند. ایجاد موزه‌ها و مرکز اسناد فراتر از نمایش آثار است. این مراکز نقش تنظیم‌گری دارند تا بین فعالیت‌های جاری صنعت نفت و حفاظت از اماکن تاریخی، تعادل برقرار شود. موزه‌ها ویترینی برای معرفی عظمت تاریخ صنعت نفت و تقویت هویت ملی هستند و مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت نیز به عنوان پل ارتباطی با وزارت میراث فرهنگی و انجمن‌های میراثی عمل می‌کند، به طوری که با استفاده از ظرفیت بخش خصوصی و مشارکت مردمی، حفاظت و احیای بیش از ۷۰۰ بنای واجد ارزش میراثی با استانداردهای حرفه‌ای امکان‌پذیر شده است.

چالش‌های شکل‌گیری و توسعه موزه‌های صنعت نفت چیست؟

مهمترین چالش در آغاز فعالیت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت، شناخت کافی نداشتن مدیران و تصمیم‌گیران درباره اهمیت و نقش حمایتی این مرکز بود. در سال‌های اولیه، تعدادی از مدیران ارزش وجود مرکز و ضرورت حفظ میراث صنعتی را خیلی درک نمی‌کردند، از این رو جلسات منظم ماهانه در مناطق مختلف برگزار شد تا کارکرد و فلسفه وجود چنین مرکزی روشن شود. چالش دیگر، همکاری محدود برخی واحدها در تحویل اسناد، اشیا و محوطه‌های تاریخی بود. با این حال، طی ۱۰-۱۲ سال گذشته وضعیت بهبود یافته و اکنون بسیاری از مراکز عملیاتی این مرکز را به عنوان مشاور اصلی در حوزه میراث صنعتی می‌شناسند. پروژه‌هایی مانند مرمت و احیای ساختمان نخستین کمپانی نفت در مسجد سلیمان، ساختمان کمپانی هند شرقی در خرم‌پوش اهواز و باشگاه الهیه در تهران، نمونه‌هایی از این اعتماد و مشارکت گسترده هستند.

مرکز اسناد و موزه‌ها در معرفی تاریخ هویتی صنعتی چه نقشی در معرفی تاریخ هویتی صنعتی کشور دارد و این تاریخ را چگونه به نسل بعد منتقل می‌کند؟

برای موزه‌های صنعت نفت، دو گروه مخاطب اصلی تعریف شده است: گروه اول کارکنان و خانواده‌های صنعت نفت که با بازدید از موزه‌ها می‌توانند با تاریخ و محیط‌های کاری گذشته آشنا شوند و فعالیت‌های نسل قبل از خود را ببینند. این هدف با موزه‌های مناطق نفت‌خیز و مجتمع محمودآباد تا حد زیادی محقق شده است. گروه دوم عموم مردم و قشر فرهنگی کشور که با میراث صنعتی آشنایی دارند، اما صنعت نفت برایشان ملموس نیست. موزه‌ها، نمایشگاه‌ها و تورهای فرهنگی با همکاری دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی، تاریخ و ارزش‌های صنعت نفت را به این گروه معرفی می‌کنند. مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت نیز به عنوان مرجع تحقیقاتی، اسناد ارزشمند را برای پژوهش و انتشار در اختیار محققان قرار می‌دهد.

روند شناسایی، گردآوری و نگهداری اشیا و اسناد تاریخی در موزه‌ها چگونه است؟

شناسایی اشیا معمولاً با درخواست شرکت‌های مبدا آغاز می‌شود و کارشناسان با حضور در محل پس از بررسی ارزش تاریخی و هویتی آنها، اشیا را به گنجینه مرکزی موزه‌ها و اسناد صنعت نفت منتقل می‌کنند. هم اکنون بیش از ۱۲ هزار شیء در این گنجینه نگهداری می‌شود و ابزار دقیق، اندازه‌گیری و تجهیزات عملیاتی قدیمی نیز وجود دارد که قدمت برخی از آنها به بیش از ۸۰ تا ۹۰ سال می‌رسد. بازدیدهای میدانی نیز به کشف بسیاری از اشیا کمک کرده است و در نمایشگاه دائمی مرکز اسناد و موزه‌ها قابل مشاهده هستند. روند شناسایی اسناد کمی متفاوت است. پس از بررسی کارشناسان و کمیته تخصصی، اسناد واجد ارزش میراثی به مرکز اسناد و موزه‌ها منتقل می‌شوند.

آیا نمونه‌هایی از «اولین‌ها »ی صنعت نفت در مجموعه موزه‌ها وجود دارد؟

در مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت، نمونه‌های متعددی از «اولین‌ها » نگهداری می‌شود. از جمله اولین قالب‌های ریخته‌گری که در صنعت نفت استفاده می‌شد، تجهیزات آموزش اولیه مانند کارگاه‌های تراشکاری، برشکاری، نجاری و خمش در موزه کارآموزان آبادان و نمایشگاه دائمی مرکز اسناد در تهران به نمایش گذاشته شده‌اند. در حوزه دریایی نیز قایق‌های نجات و ابزارهای قدیمی نگهداری می‌شوند که از اولین‌های صنعت نفت به شمار می‌روند. این آثار پیش از تشکیل رسمی مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت در معرض نابودی قرار داشتند؛ اما با تلاش همکاران، حفظ و نگهداری آنها تضمین شده است.

برای مرمت، نگهداری و مستندسازی این آثار چه اقدام‌هایی انجام می‌شود؟

مرمت و نگهداری آثار در مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت با دقت و تجهیزات ویژه انجام می‌شود. ابتدا اشیا پس از شناسایی به گنجینه منتقل شده و سپس کار تمیزکاری، زدودن زنگ‌زدگی و ترمیم آسیب‌های جزئی انجام می‌شود. در اقدام بعدی نمونه‌برداری و مقایسه با منابع میراث فرهنگی انجام و اشیا با روش‌های تخصصی به حالت اولیه بازگردانده

می‌شوند. تعداد اشیایی که قدمت آنها بالای یک قرن باشد، به کمتر از ۱۰ عدد می‌رسد. در مورد اسناد تاریخی، گرد و غبار، کپک و آسیب‌ها پاک‌سازی و ترمیم شده و سپس در اتاق‌های ایزوله محافظت می‌شوند تا برای دهه‌ها قابل استفاده باشند. این فرایند حفاظت و مرمت به طور مستمر در مرکز اسناد و گنجینه اشیا صورت می‌گیرد.

در حال حاضر چند موزه صنعت نفت در کشور فعال است و از نظر فضا، امکانات و استقبال بازدیدکنندگان، چه شرایطی دارند؟

هم‌ اکنون 6 موزه و دو نمایشگاه دائمی در صنعت نفت فعال است: نفت‌سوزهای کرمان، دو موزه آبادان از جمله بنزین‌خانه و كارآموزان، چاه شماره یک مسجدسلیمان، دروازه دولت تهران و موزه نفت سبزوار، همچنین نمایشگاه دائمی محمودآباد و مدیریت مركز اسناد و موزه‌های صنعت نفت. موزه نفت‌سوزهای کرمان، تقریبا تمام انواع نفت‌سوزهای دنیا را دارد و بسیاری از این اشیا با تلاش همکاران از سراسر کشور جمع‌آوری شده‌اند؛ از یخچال‌ها و اتوهای نفتی گرفته تا اجاق‌پزها و تجهیزات خاص. در ایام خاص مثل نوروز، موزه دروازه دولت تهران، روزانه بیش از ۳‌ هزار بازدیدکننده دارد.

در آبادان، موزه‌های کارآموزان و بنزین‌خانه و در مسجدسلیمان چاه شماره یک، به عنوان نقاط مهم گردشگری شناخته می‌شوند. این استقبال، نشان می‌دهد که مردم به تاریخ و فرهنگ صنعت نفت علاقه‌مند هستند و اطلاع رسانی مناسب می‌تواند بهره‌برداری از این ظرفیت را افزایش دهد.

آیا بازدید از این موزه‌ها رایگان است و چه گروه‌هایی بیشترین بازدیدکننده را تشکیل می‌دهند؟

هدف اصلی صنعت نفت از ایجاد موزه‌ها، درآمدزایی نیست؛ اما برای خودگردانی و مدیریت هزینه‌ها، بلیت با مبلغ بسیار اندک به فروش می‌رسد. به عنوان مثال، بلیت موزه دروازه دولت ۱۰ هزار تومان است؛ اما بازدید از موزه‌های کرمان و مسجدسلیمان به صورت رایگان و تنها با هماهنگی قبلی انجام می‌شود. بازدیدکنندگان بسته به موقعیت موزه متفاوت هستند؛ به عنوان مثال در کرمان، عمدتاً مدارس و مراکز آموزشی، متقاضی بازدید از موزه بوده و در آبادان و تهران هم عموم مردم، بیشترین بازدیدکنندگان را تشکیل می‌دهند. موزه‌ها همچنین قابلیت استفاده چندمنظوره دارند، به این صورت که فضاهای آنها برای برگزاری جشن‌ها، برنامه‌های فرهنگی و آموزشی نیز در اختیار مراکز مختلف قرار می‌گیرد. با بهره‌گیری از ظرفیت بخش خصوصی و رعایت فرایند قانونی، امکان خودگردانی و افزایش درآمد نیز فراهم می‌شود، بدون آنکه مأموریت اصلی فرهنگی و آموزشی موزه‌ها تحت تأثیر قرار بگیرد.

موزه‌های صنعت نفت، برای جذب بازدیدکنندگان چه برنامه‌هایی دارند و آیا این بازدیدها به شکل مجازی هم انجام می‌شود؟

معرفی و اطلاع‌رسانی درباره موزه‌ها را از طریق سایت رسمی و شبکه‌های اجتماعی انجام می‌دهیم که در مقایسه با بسیاری از مراکز دولتی، در این زمینه پیشرو هستیم. در رویدادهای مناسبتی، مثل روز هوای پاک، روز جهانی دوچرخه سواری، روز معلولان و مناسبت‌های مشابه، بازدید از موز‌ه‌های صنعت نفت (عمدتا در تهران و آبادان) با استقبال زیادی مواجه می‌شود. بازخورد این برنامه‌ها بسیار مثبت و تقاضا برای برگزاری آنها روزبه‌روز افزایش می‌یابد. به عنوان مثال، ماه گذشته به درخواست صندوق بازنشستگی صنعت نفت، برنامه‌ای برای کارکنان بازنشسته و خانواده‌هایشان در موزه دروازه دولت تهران برگزار شد. این اقدام‌ها باعث می‌شود بازدیدکنندگان بیشتری مراجعه کرده و با موزه‌ها آشنا شوند و در نتیجه شناخت عمومی از تاریخ صنعت نفت افزایش یابد.

چه تعاملاتی برای معرفی تاریخ صنعت نفت با خارج از این صنعت انجام شده و نتایج آن چه بوده است؟

تعامل با دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی بسیار گسترده است. بسیاری از دانشجویان معماری و مرمت، با حمایت حداقلی در پایا ن‌نامه‌های خود به معرفی موزه‌ها و مرا کز میراثی صنعت نفت پرداخته‌اند. طی سال‌های اخیر، چند سفر علمی برای استادان و دانشجویان دانشگا ه‌های تهران، فردوسی مشهد، اصفهان، شهید بهشتی، علم و صنعت و چمران اهواز ترتیب داده شد تا با موزه ها و اماکن میراثی آشنا شوند. افزون بر آن، با مراکز فرهنگی دیگر مانند شهرداری‌ها، مدارس، وزارت میراث فرهنگی و گردشگری، همچنین بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس همکاری نزدیکی وجود دارد و بازخوردها نیز بسیار مثبت بوده است.
گزارش این تعاملات و بازدیدها به صورت ماهانه در سایت مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت منتشر می‌شود و تاثیر آن بر معرفی تاریخ این صنعت برای مردم کاملاً مشهود است.

تبلیغات زمینه‌ای و رسانه‌ای برای جذب بازدیدکنندگان چگونه انجام می‌شود؟

علاوه بر تبلیغات معمول و دوره‌ای، بر توسعه آگاهی جامعه هدف مؤثر تمرکز داریم. هدف از این کار، بالا بردن کمیت بازدیدکنندگان نیست؛ بلکه معرفی هویت و میراث صنعت نفت به افرادی است که می‌توانند در حفاظت و ترویج آن نقش داشته باشند. از این طریق، بازخوردها بسیار مثبت بوده و تعاملات فرهنگی با دیگر مراکز و موزه‌ها به تقویت ساختار موزه‌های صنعت نفت کمک کرده است.

مهم‌ترین برنامه‌ها و اولویت‌های توسعه موزه‌های صنعت نفت در آینده چیست؟

مهم‌ترین اولویت‌ها در دو حوزه متمرکز است: نخست، دیجیتال‌سازی اسناد تاریخی تا محققان در هر نقطه دنیا بتوانند به راحتی به آنها دسترسی داشته باشند؛ در این بخش تاکنون، حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد کار انجام شده است.

دومین حوزه نیز مرمت و احیای اماکن میراثی و تکمیل و تعیین تکلیف بناهای میراثی در تملک صنعت نفت با کمک بخش خصوصی و ظرفیت‌های مردمی است.

اگر بخواهید یک نماد خاص از صنعت نفت معرفی کنید، آن نماد چیست؟

یکی از نمادهای هویتی صنعت نفت، ظروف قیری ۳۹۰۰ ساله کشف شده در شوش است که پیش از این در موزه ملی نگهداری می‌شد. این ظروف به صورت مولاژ بازسازی شده و در مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت نگهداری می‌شود. یکی از ظروف قیری، در دفتر دبیرکل اوپک در وین به نمایش گذاشته شده است. این نماد، نشان می‌دهد که صنعت نفت ایران تنها 117 سال قدمت ندارد؛ بلکه قدمت استفاده صنعتی از نفت در ایران، به بیش از ۴ هزار سال قبل برمی‌گردد و هویت تاریخی و فرهنگی عمیقی دارد.

مهم‌ترین پیام موزه‌های صنعت نفت چیست و چه چشم‌اندازی را برای آینده متصور هستید؟

پیام اصلی این است که غیرت و سخت‌کوشی کارکنان صنعت نفت، طی بیش از یکصد سال گذشته، کشور را در شرایط سخت اقتصادی و سیاسی بیمه کرده است.

از دوران ورود انگلیسی‌ها، ملی شدن صنعت نفت، کنسرسیوم تا دوران انقلاب اسلامی، جنگ و تحریم‌ها، چرخ توسعه کشور متوقف نشده است و این وظیفه موزه‌هاست که تلاش‌ها و دستاوردهای این صنعت را به مردم نشان دهند. چشم‌انداز مرکز اسناد و موزه‌های صنعت نفت به عنوان یک سازمان پیشرو در اسناد و میراث صنعتی تعریف شده است؛ سازمانی چابک، هدفمند و نظام‌مند در حوزه تحلیل اسناد، مرمت و احیای آثار صنعتی.