پنج من و نيم

پژوهشی در اسناد نفتی موجود در آرشیو آستان قدس رضوی

پنج من و نيم

*فرشيد خداداديان

در جریان مقدمات ایجاد موزه  پخش فرآورده های نفتی در مشهد مقدس،این فرصت پژوهشی بوجود آمده تا اسناد نفتی موجود در آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه آستان قدس رضوی مورد مطالعه قرار گیرد.از بین هزاران برگ اسناد مرتبط موجود در این آرشیو غنی،اسناد مرتبط با قراردادها و مکاتبات تامین نفت و مشتقات نفتی مصرفی آستان مقدس رضوی،قابل توجه هستند.

بازخوانی و توضیح تعدادی از این اسناد مربوط به دوران تامین نفت و مشتقات نفتی مورد نیاز حرم مطهر در سال1309 خورشیدی از شرکت"پرس آذ نفت"و سپس بررسی و مقدمات انتقال این قرارداد خرید از شرکت مذکور به اداره فروش کمپانی نفت انگلیس و ایران،در سال1313 و دوران ریاست"مصطفی فاتح"بر اداره توزیع آن کمپانی،موضوع یادداشت پیش روست.

موضوع تامین سوخت مصرفی آستان قدس از بدو ایجاد این زیارتگاه مهم شیعیان،همواره مدنظر متولیان آن بوده است.قرار گرفتن مشهد در شمال شرقی کشور،جغرافیای خاص و آب و هوای سرد این منطقه،خصوصا در ایام سرد سال،ایجاب می كرد  تا سوخت مصرفی این مرکز در دو بخش روشنایی و تامین گرمایش و همچنین مصارف دیگر در بخش وسایل نقلیه و موتوری،همواره مدنظر باشد.

یکی از قدیمی ترین اسناد موجود در آرشیو آستان در این زمینه،مکاتبات و قراردادهایی است که تولیت آن با کمپانی های مختلف نفتی فعال در خراسان به منظور تامین این نیاز روزانه و مستمر خود داشته است.

از جمله؛مکاتبات تولیت آستان با دفتر نمایندگی شرکت"پرس آذ نفت"در مشهد قابل توجه است.شرکت "پرس آذ نفت"،با علامت اختصاری P.A.N موسسه ای بود که تامین و انتقال نفت و مشتقات نفتی از باکو به ایران را عهده دار بود و توصیف و معرفی آن یادداشتی مجزا را می طلبند(که در آینده ارائه خواهد شد)اما آنچه به اختصار و اینجا می توان گفت،این است که این شرکت روسی دفتر مرکزی خود را در تهران و شعبه هایی برای فروش و آنهم بیشتر در نیمه شمالی کشور داشت.عباس حسینی در کتاب"تاریخچه اتومبیل در ایران"(این اتولی که من می گم)در این زمینه آورده است: روسیه با راه اندازی شرکتی با نام"پرس– آذ– نفت"در تهران،واقع در خیابان امیرکبیر،اقدام به فروش نفت و روغن كرد.(عباس، 1389: 16)

در آرشیو اسناد آستان قدس و در پرونده ای به شماره ۶۷۴۸۵سند شماره۶/۶۷۴۸۵نامه ای از نایب تولیت آستان قدس خطاب به اداره محترم پرس آذ نفط خراسان به تاریخ24دیماه1309 وجود دارد که درخواست نفت برای کارخانه برق آستان قدس و همچنین روغن ماشین و بنزین در آن درخواست شده است.

در این نامه که البته ارجاع به قراردادی قبل از آن دارد،آمده است: نظر به اینکه نفط کارخانه چراغ برق استان(آستان)قدس از مقدار جاری دویست پوط کنترات منعقده با آن اداره محترم بیشتر شده و در سال آینده با تشکیلاتی که در نظر است خیلی بیشتر خواهد شد،لذا خواهش می نمایم با عطف به کنترات سابقه مقرر فرمایید ماخذ نفط مصرفی آستان مقدس را تا ماهی سیصد و پنجاه پوط قرار دهید.... در این نامه همچنین به تداوم نیاز به روغن ماشین و بنزین نیز اشاره شده است.(تصویر شماره یک)

تصوير شماره يك
 

شرکت "پرس آذ نفت"،پاسخ نامه مذکور را در تاریخ هجدهم بهمن ماه به متن روسی و انگلیسی به آستان قدس داده است.متن فارسی نامه مذکور،علاوه بر موارد رسم الخط مربوط به آن زمان دارای غلط های نگارشی نیز هست که جهت امانت داری،در اینجا به همان شکل آمده و در پرانتز،شکل صحیح کلمه قید شده است.در این سند که با شماره ۵/۶۷۴۸۵ در آرشیو مذکور موجود است،می خوانیم:

"مربوط بمراسله ۵۴۱۱ از تاریخ 24/10/9(130) اداره پرس آذ نفت بآن(به آن)اداره محترم مواد نفطی را در آتیه حاضر است بدهد به شرایت(شرایط)ذیل:

1-نفت را به مقدار سه هزار و پانصد(۳۵۰۰)پوط در عرض یک سال از قرار پوط نوزده(19)قران

بنزین را بمقدار سیصد و پنجاه پوط از قرار پوط 33قران ده شاهی

روغن...را بمقدار دویست پوط از قرار 38قران18شاهی

تمام مواد نفطی فوقرا(فوق را)اداره پرس آذ نفت تحویل می دهد در انبار خود در مشهد با آهن بعنوان وزن خالص

2-چنانچه قیمت های مواد نفطی در اداره پرس آذ نفت تغییر بکند یعنی ترقی و یا تنزل نماید در این صورت تخفیف مواد نفط از روی میزان حاضر جهت ان(آن)اداره محترم استانه(آستانه)قدس باقی خواهد ماند یعنی نفط سفید را اداره پرس آذ نفت بان(به آن) اداره محترم فوق ارزانتر از نرخ بازار حساب خواهد کرد.

3-اداره محترم آستانه قدس بایستی مطالبه مواد نفطی را در عرض هر یک ماه فقط دو مرتبه در اول و در پانزدهم مطالبه نماید.

4-اداره پرس آذ نفت مواد نفتی را باداره(به اداره)محترم استانه(آستانه)قدس میدهد فقط بودجه(به وجه)نقد بترتیب ذیل:

یا انکه(آنکه)اداره محترم آستانه هر دفعیکه(دفعه ای که)مطالبه مینماید وجه مواد نفت را تماما بپردازد و یا آنکه در اول هر ماه مبلغ ششصد تومان به صندوق اداره پرس آذ نفت وارد میکند که در آخر در اخر ان(آن)ماه حساب خود را مفروق نماید و به هیچ وجه اداره پرس آذ نفت مواد نفت را بوعده(به وعده)و نسیه نخواهد داد.

۵-چنانچه بشرایت(به شرایط)فوق حاضر بودید خاهشمند(خواهشمند)است در این صورت جواب رسمی دهید که مراسله آن اداره محترم با مواد این مراسله شرایطی(شرایطی)اداره پرس آذ نفت در طهران برسانیم و از روز تصدیق اداره مرکزی شرایت(شرایط)این اداره با آن اداره محترم استانه(آستانه)قدس دارای اعتبار خواهد بود.امضاء،رئیس شعبه پرس آذ نفت خراسان(امضای دوم؛دفتردار) (تصویر شماره دو)"

تصوير شماره دو

اسناد بعدی موجود در این زمینه بیانگر موافقت تولیت آستان قدس با شرایط اعلام شده از طرف شرکت پرس آذ نفت است.(تصاویر شماره سه و چهار)

تصوير شماره سه

تصوير شماره چهار

بر اساس اسناد موجود در آرشیو آستان قدس،این قرارداد حداقل تا سال 1313خورشیدی تداوم داشته است.در سند دیگری که با سربرگ تجارت خانه محمد صادق یزدی به تاریخ 28/7/1313 خطاب به یکی از مسئولین آستان قدس وجود دارد متوجه می شویم که در ایام منتهی به تاریخ مذکور(مهرماه1313)مذاکراتی بین مصطفی فاتح رئیس اداره فروش و "حضرت اجل آقای متولی باشی"(تولیت وقت آستان قدس) صورت پذیرفته تا قرارداد خرید نفت و بنزین و روغن بین آستان قدس و کمپانی منعقد گردد.(تصویر شماره پنج)و بدین ترتیب تامین نفت و مشتقات نفتی مصرفی این مرکز مذهبی مهم در طول تاریخ ادامه یافته است.

تصوير شماره پنج

سایر اسناد در این زمینه نیز خواندنی هستند،اما در مورد همین چند برگ،ارائه توضیحاتی لازم بنظر می رسد.

در این مکاتبات چنانچه می بینیم به واحد"پوط"به عنوان مقیاسی برای محاسبه نفت و مشتقات نفتی مورد نیاز آستان قدس اشاره شده است.در توضیح و معنای واژه"پوط"در لغت نامه دهخدا این واژه اسم روسی اعلام شده و آمده است:وزنی معادل پنج من و نیم تبریز.یک پوط یک حلب هجده لیتری.

نکته دیگر مرتبط با این اسناد،سربرگ تجارت خانه"محمد صادق یزدی عرب"است.تجارت خانه های بخش خصوصی در دوران فعالیت کمپانی برادران نوبل و پس از آن شرکت "پرس آذ نفت" تا کمپانی نفت انگلیس و ایران در نقاط مختلف خراسان فعال بوده اند.دکتر علی نجف زاده پژوهشگر تاریخ خراسان در زمینه آقای یزدی عرب،وی را همان تاجری می داند که بعدها با دختر غضنفرخان یزدی،از تجار معروف ازدواج کرده و نام خانوادگی خود را به"فاتح"تغییر داد.وی به نام همسرش "جهان"خانم بعدها کارخانه روغن جهان و کارخانه چای جهان را در کرج تاسیس کرد و منطقه "جهانشر"در کرج نیز در زمین های متعلق به خانواده ایشان و بنام همسر وی ایجاد و نامگذاری شده بود.

سازمان اسناد و کتابخانه آستان قدس رضوی علاوه بر این اسناد،واجد اسناد بسیار مهم و ارزشمند دیگری از موضوع اقتصاد نفت در ایران است و مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت،مفتخر است با گردآوری و ساماندهی اسنادی از این قبیل(و از سراسر کشور)در مورد تاریخ نفت در ایران،این منابع تاریخی ارزشمند را در اختیار پژوهشگران و دانشجویان قرار دهد.

*رئیس واحد پژوهش و تاریخ شفاهی مديريت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت